دوست‌محمدها در هنر ایران چه کسانی بودند؟

به گزارش خبرنگار مهر، «هنرمندان معروف به دوست محمد در سده دهم/شانزدهم» نوشته شهریار عدل و ترجمه اصغر کریمی از سوی موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثاری هنری (متن) فرهنگستان هنر با شمارگان هزار نسخه، ۱۳۶ صفحه و بهای ۱۳ هزار تومان منتشر کرده است.

درباره هویت، زندگینامه و آثار هنرمندان موسوم به دوست محمد تا پیش از این کتاب اطمینان چندانی وجود نداشت. بسیاری از پژوهشگران با توجه به هم‌نامی آنها، آثارشان را باهم خلط می‌کردند و تاریخ‌نگاری هنر ایران با مشکل مواجه شده بود. این در صورتی است که برای شناخت بهتر هنرهای مرتبط با کتاب در سده دهم هجری قمری در جهان هند و ایرانی و البته ترک، اگاهی از تفاوت بین افراد و تشخیص کارها و هویت واقعی آنها ضرورت دارد.

دوست محمدها غالبا به هنرهایی چون خوشنویسی، نقاشی و نگارگری، جدول کشی، تذهیب کاری، قطاعی یا کاغذ بری و صحاف اشتغال داشتند. البته در مواردی هم برخی از آنها در چند رشته هنری سرآمد روزگار خود بودند و همین مساله کار شناسایی آنها را بسیار سخت و دشوار می‌کند. درباره تاریخ زندگی آنها نیز مهم‌ترین دوست محمدها از اواخر قرن نهم هجری قمری یا پانزدهم میلادی تا قرن دهم هجری زیست کرده‌اند. بنابراین آنها در آخرین سال‌های سلطنت سلطان حسین بایقرا تا حدود اواخر عصر شاه طهماسب صفوی در جریان‌های هنری ایران حضور داشته‌اند. در منابع تاریخی هنر در دو تمدن ترکی عثمانی و ایرانی نام این هنرمندان به کرات به چشم می‌خورد. تعدادی از آثار این هنرمندان نیز اکنون در موزه‌های معروف کشور ترکیه نگهداری می‌شوند و مورخان ترک نیز به همین دلیل درباره آنها نوشته‌اند.

کتاب ۵ فصل دارد. در فصل نخست «دوست محمد بن سلیمان هروی یا گواشانی» معرفی شده و این هنرمند همان کسی است که مرقع گلچین بهرام میرزا را تنظیم کرده و مقدمه آن را نوشته است. در ادامه هفت نفر دیگر نیز که تقریبا همزمان با او فعالیت داشتند یعنی کسانی چون دوست محمد ارلات، دوست محمد طوسی، دوست محمد خوارزمی، دوست محمد بن نظام الملک، دوست محمد بن شاه یوسف خفاجی، دوست محمد بن علی دوست المداح البجستانی و دوست محمد بن ملا محمد سمرقندی بوستانخانی معرفی شده اند. نویسنده در این بخش به برخی منابع مهم تاریخ هنر ایران و منابع مربوط به دوران‌های گذشته نیز اشاره کرده و اشتباه آنها را در خلط این دوست محمدها گوشزد کرده است.

در فصل دوم دوست محمد بن عبدالله قاطع هروی تبریزی معرفی شده است. این هنرمند و پدرش یکی از نزدیکان دربار سلطان حسین بایقرا بوده‌ و هر دو در رشته قطاعی یا کاغذبری سرآمد هنرمندان عصر بوده‌اند. فصل سوم دوست محمد مصور معرفی شده که گهگاهی آثارش را با دوست مصور یا دوست دیوانه هم رقم می‌زده است. این نقاش مشهور که کاغذ بر به نامی هم بوده زندگی‌اش به دو دوره بزرگ تقسیم می‌شود. دوره اول زندگی او در دوره صفوی در ایران بوده و دوره دوم زندگی‌اش پس از مهاجرت به سمت مغولان هند، ابتدا در دربار کابل و در ادامه در دربار هند مربوط می‌شود. شناسایی این هنرمند، انواع امضاهای او در پای آثار و پایان کارش، فهرست نگاره‌هایی که به امضای او هستند و همچنین شاگردان و وارثانش نیز در این فصل معرفی شده‌اند.

فصل چهارم کتاب نتیجه‌گیری است و این عنوان را در سرفصل خود دارد: «آیا ممکن است دوست محمد مصور با دوست محمد بن عبدالله قاطع اشتباه شود؟» به عبارتی نویسنده در این فصل بررسی کرده که آیا دو هنرمندی که در فصل دوم و سوم معرفی کرده، امکان اشتباه و خلط میان‌شان وجود دارد یا خیر؟ نویسنده می‌گوید بله وجود دارد چرا که به هر حال هر دو هم قاطع بوده‌اند و هم نقاش و مصور و البته در هر دوی این رشته‌ها نیز سرآمد و نادره دوران بوده‌اند. نویسنده در ادامه به بیان محکماتی می‌پردازد که این دو هنرمند را از هم متمایز می‌کند.

در نهایت فصل پنجم هم با عنوان «متون فارسی و ترجمه‌های انگلیسی آنها» به معرفی نسخه شناسانه متون تاریخی می‌پردازد که دوست محمدها در آن متون رد و نشانی داشته‌اند و درباره ترجمه‌های انگلیسی آنها نیز نکاتی به مخاطبان ارائه می‌شود. کتاب تصاویری هم از آثار این هنرمندان هم خوشنویسان هم مصوران و نقاشان و... داره که البته همه سیاه و سفید هستند و شاید انتشار آنها با این کیفیت صرفا برای گریز از این نقد احتمالی منتقدان بوده که چرا کتابی درباره هنرهای تجسمی بدون عکس منتشر شده است؟

به طور کل این کتاب هرچند کم‌حجم، اما کتاب مهمی است و تحقیقی علمی در آن درباره تعدادی از هنرمندان مهم و تاثیرگذار در دوران صفویه به مخاطبان ارائه می‌شود. این کتاب برای دانشجویان هنر و علاقه‌مندان به تاریخ هنر ایران بسیار می‌تواند کارآیی داشته باشد و اشتباهات مخاطب در خلط میان هنرمندان را گوشزد کند.

روش و رویکرد نویسنده در این کتاب برای پژوهشگران و مورخان تاریخ هنر ایران نیز می‌تواند در راستای شناسایی هنرمندان هم‌نام در دیگر دوره‌های تاریخی نیز کاربرد داشته باشد.

شهریار عدل درگذشته در سال ۱۳۹۴ در پاریس، یکی از پژوهشگران مهم تاریخ هنر ایران بود. او نقش مهمی در ثبت جهانی تخت جمشید، معبد چغازنبیل و میدان نقش جهان اصفهان در فهرست میراث فرهنگی جهان یونسکو داشت. از دیگر کتاب‌های منتشر شده او در ایران می‌توان به «تهران پایتخت دویست ساله» و «هنر و جامعه در جهان ایرانی» اشاره کرد. این دو کتاب مجموعه مقالاتی از نویسندگان مختلف هستند که با نظارت علمی شهریار عدل در خارج از کشور منتشر شده بودند.