بی آبی، داغ مهر شده بر پیشانی جازموریان

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین استان کرمان، دوم فوریه برابر با ۱۳ بهمن‌ماه، روز جهانی تالاب‌ها نام‌گذاری شده‌ است. اما روز جهانی تالاب‌ها برای کرمانی‌ها حال و هوای خوشی ندارد، وقتی تالاب جازموریان چندین سال است رو به خشکی نهاده است، به طوری که مردمان جنوبی پرآب شدن دوباره این تالاب را حتی در خواب خود هم نمی‌بینند. نیمه باختری تالاب «جازموریان» با وسعت ۳۵هزار و ۶۰۰ کیلومتر مربع در استان کرمان و نیمه خاوری آن به وسعت ۳۴ هزار کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان جای دارد. دشت‌های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان، و دشت‌های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در محدوده این حوضه آبریز واقع‌ هستند.

نام جازموریان از جاز می‌آید که گیاهی شبیه گندم است. این تالاب سال‌ها زمین را سیراب و دل مردم را شاد می‌کرد، اما این روزها حیات آن به دلیل بی‌آبی به خطر افتاده است.


۱۵سال بی‌آبی جاز

یک مرد بلوچ می‌گوید: از بدیمنی سد جیرفت است که بی‌آبی و خشکسالی دامن طبیعت را گرفته است. گویی زمین می‌خواهد خود را بدرد. در بیشتر روزها طبیعت خشمگین خاک مرده جازموریان را بر سر مردم کویری می‌کوبد، اما این قصه تازه نیست و به این زودی‌ها هم تمام نمی‌شود. می‌گویند حال جازموریان خوب می‌شود، اما غافل از این هستند که طنین لالایی مرگ بیش از پیش از این دشت بی‌آب و علف به گوش می‌رسد.

این مرد محلی که نامش «محمد» است، می‌افزاید: ۱۵ سال است بی‌آبی و خشکسالی امانمان را بریده است. جاز که آب داشت ما نیز گندم می‌کاشتیم، اما الان چه؟ دام‌های تشنه روی زمین ویلان می‌دهند و خبری از آبادی دوباره نیست. ۲۰ خانوار بودیم و ۲۵۰ هکتار زمین داشتیم. باورتان می‌شود هر هکتار چندین تن گندم به بار می‌آورد و ۲۵ کامیون هم برای حمل آن‌ها کافی نبود؟ فکر می‌کنید الان چه داریم؟ هیچ! به زور سال را به آخر می‌رسانیم و هر بار نبود پروانه چاه کابوسی است برای قطع شدن همین روزی بخور و نمیر. محمد با لهجه گرم جنوبی می‌گوید: هرچه تلاش کردیم اوضاعمان خوب نشد. ۱۵ سال است سد جیرفت را باز نکرده‌اند و ما مجبور به کوچ شدیم و به زهکلوت آمدیم. جازموریان که دیگر جای زندگی نیست؛ حتی هامون هم دیگر آب ندارد که این جا را شاداب کند.


کشاورزی؛ راه‌حل غلبه بر خشکی جاز

«سروش صلواتی» که سال‌هاست دست یاری برای کمک به جازموریان دراز کرده، کمپینی با نام «جازموریان تنها نیست» راه انداخته است.

وی می‌گوید: این طور که بومی‌ها می‌گویند اوایل دهه ۷۰ سدی احداث شد تا جلوی آب رودخانه هلیل را که به سمت جازموریان می‌آمد ببندد. آن‌طور که من شنیده‌ام تا الان هیچ لبریزی از سد وجود نداشته است. در حالی که قرار بوده یک دهنه از سد به تالاب اختصاص پیدا کند، اما در حال حاضر تالاب به طور کامل خشک است. طبق اعلام دولت هم ۲۵درصد ریزگردهای ایران از جازموریان نشأت می‌گیرد. اگرچه هر چند سال یک بار، بارندگی شدیدی پیش می‌آید، آب جذب زمین می‌شود و این باعث شده مردم به سمت کشاورزی بیایند و آب بی‌رویه مصرف شود.

این فعال اجتماعی می‌گوید: مردم این منطقه تقصیری ندارند، چون نظارت و آموزش درستی برای آن‌ها وجود نداشته است. برای همین استفاده مکرر از آب سفره‌های زیرزمینی باعث از بین رفتن تالاب شد. دام‌پروری هم که به دلیل وجود جازموریان رونق داشته، در حال از دست رفتن است. این وضعیت به شکلی است که تلفات در دام‌ها هم زیاد دیده می‌شود. درست است که خشکسالی یقه همه ایران را گرفته و هر روز بیشتر می‌شود، اما چون مانند ارومیه و کارون اعتراضی آنچنان که باید نشده، خشکسالی این تالاب تا حدی مسکوت مانده است. تا ۲ سال گذشته خیلی‌ها نمی‌دانستند تالاب جازموریان در کجا قرار دارد. هم‌اکنون هم برای تالابی که خودمان خشک کرده‌ایم، گزینه مالچ‌پاشی را پیشنهاد داده‌اند که برای طبیعت ضرر دارد.


یارانه به جای آموزش

صلواتی از روحیات از دست رفته مردم این منطقه می‌گوید: جاز یعنی علف، موریان هم یعنی علفزار. جازموریان به انبار علوفه جنوب ایران معروف بوده است. یک زمانی این منطقه علفزار بوده و دامپروری اصلی‌ترین شغل مردم به حساب می‌آمده است، ولی الآن کشاورزی تنها شغل مردم است. خاکی که از این تالاب خشک‌شده بلند می‌شود علاوه بر سلامتی، روی محصولات هم تاثیر می‌گذارد. خرمای این منطقه دچار مشکل شده، زیرا دشمن خرما، گرد و خاک است. قبل از خشکی جازموریان مردم کار می‌کردند و اندک درآمدی داشتند، اما الان مردم فقط یارانه می‌گیرند و با فقر دست و پنجه نرم می‌کنند.


بگویید چاله جازموریان نه تالاب جازموریان

پروفسور «پرویز کردوانی» که به پدر کویرشناسی ایران معروف است در گفت‌وگو با خبرآنلاین می‌گوید امیدی به جازموریان ندارد و ادامه می‌دهد: جازموریان اصلاً تالاب نبوده، بلکه چاله است. در واقع دو تالاب در ایران قابلیت احیا شدن ندارند؛ یکی دریاچه ارومیه و دیگری تالاب هامون سیستان است. بقیه تالاب‌ها در داخل ایران هم خشک هستند اما با وجود آب احیا می‌شوند، البته با سدهایی که وجود دارد آبی به این مناطق نمی‌رسد، مگر این‌که مانند امسال بارندگی زیاد باشد. باید بدانیم به دلیل این‌که کره زمین گرم شده بارندگی‌ها هم نامنظم‌تر می‌شود و این روند تا همیشه ادامه خواهد داشت.

پروفسور کردوانی که از سال ۴۷ تا ۵۱ در بیابان لوت کار کرده و بارها به جازموریان رفته، می‌گوید: آن زمان‌ها هم جازموریان آب نداشت. منابع آبی این منطقه رودخانه‌های هلیل‌رود و بمپور هستند که قبلا به این چاله ریخته می‌شدند، اما الان که سد ساخته شده همین آب را هم ندارد. حتی در اطراف چاله تعداد زیادی چاه حفر شده است. یعنی اگر آب هم به این سمت بیاید باز زمین آب را می‌مکد. جازموریان در صورتی احیا می‌شود که تمام آب‌های سطحی کرمان مانند رودها و آب‌های زیرزمینی وارد این چاله شود. درحالی که این مساله غیرممکن است. مهندس هومن فرزاد در سال ۱۳۴۸ ادعا کرد سه نقطه پست در ایران وجود دارد که چاله جازموریان، بیابان لوت و دشت کویر است، اگر آب دریای عمان از طریق کانال وارد این‌ها شود یک دریای بزرگ به وجود می‌آید و به تبع آن بارندگی هم زیاد می‌شود.

به طوری که از تهران تا قم را می‌توان با کشتی سفر کرد، اما من اعلام کردم این موضوع هیچ وقت اتفاق نمی‌افتد، چراکه هوای پرفشاری که بیشتر ایام سال از مجمع الجزایر پرتغال می‌آید و بر این مناطق حاکم است، رطوبت را پخش می‌کند. علت این‌که سیستان و بلوچستان و یزد هم خشک هستند همین هوای پرفشار است. اگر قرار بود بارندگی شود چابهار هم به دلیل وجود دریایی که دارد باید همیشه باران داشته باشد، اما ندارد.
پدر کویرشناسی ایران معتقد است مالچ‌پاشی راهی برای حل مشکل ریزگردها نیست، بلکه این کار یک خیانت است، به گفته او معضل ریزگرد می‌تواند با ریگ‌پاشی (سنگ‌ریزه) حل شود و در منطقه‌ای که زمین کنده می‌شود باید ریگ ریخته شود، زیرا ریگ جزئی از طبیعت است و با این شکل خاک ثابت می‌ماند.


تالاب جازموریان بین‌المللی نیست

مسوول دبیرخانه تالاب‌ها از اداره کل محیط ‌زیست استان کرمان می‌گوید: تنها تالاب طبیعی استان جازموریان است، زیرا یک ورودی دارد و از حوزه آبریز سرچشمه می‌گیرد. آب رودخانه‌های بمپور و هلیل هم در این تالاب ریخته می‌شوند. این تالاب جزو کنوانسیون رامسر نیست، پس بین‌المللی محسوب نمی‌شود، ولی مکاتبات فراوانی در این رابطه انجام شده تا در صورت تصویب شدن ردیف اعتبارهایی برای این تالاب در نظر گرفته شود. افت سطح آب‌های زیرزمینی در این منطقه، خشکسالی‌های پی‌درپی، حفر چاه‌های غیرمجاز در شهرهای کهنوج، فاریاب، قلعه‌گنج و رودبار و گرمی هوا، وجود گازهای گلخانه‌ای و نبود فرهنگ مناسب برای استفاده از آب عوامل اصلی خشکسالی این تالاب هستند.

«حجت مرادی» در خصوص حقابه سد جیرفت می‌گوید: مردم حق خود را از این آب دارند، زیرا کشاورزی به آن وابسته است. قراردادی هم محیط‌ زیست با دانشگاه های‌تک منعقد کرده که برای تامین آب جازموریان تهیه شده است. وقتی که های‌تک طرح نیاز آبی را ارائه دهد شرکت آب منطقه‌ای هم موظف است حقابه زیست‌محیطی در محدوده حوضه آبریز جازموریان را رهاسازی کند. البته زمانی که آب سد بالاست از رودخانه هلیل حقابه آزاد می‌شود. برای تامین آب تالاب جازموریان سه طرح مطالعاتی در حال پیگیری است؛ یکی طرح مطالعاتی دکتر بحران ریاضی است که در مسائل اقتصادی و اجتماعی حوزه آبریز تالاب انجام داده است. دومین آن همان قرارداد با های‌تک است و سومین مورد طرح مطالعاتی‌ زیست‌بومی تالاب است که کارگروه‌هایی در این خصوص در همین بهمن‌ماه برگزار می‌شود. برای رفع ریزگرد هم یک‌سری اقدامات انجام شده که ایستگاه پایش کیفی هوا در قلعه‌گنج و رودبار جنوب از نمونه موارد آن است. در همین راستا با منابع طبیعی برای رفع مشکل شن‌های روان و با جهاد کشاورزی برای کشت جایگزین مکاتباتی داشتیم.

وی در خصوص خبرهایی مبنی بر پاشیدن مالچ می‌گوید: گزارش‌هایی از مالچ‌پاشی در این منطقه شنیده نشده است. به طور کل رفع مشکل جازموریان به رهاسازی حقابه وابسته است.
46