زندگی نامه حضرت زهرا (س)

از آن‌جا که اختلاف در گزارش وقایع و حوادث تاریخی، از جمله تولد و وفات و شهادت شخصیت‌های بزرگ، امری عادی و طبیعی است، در تاریخ ولادت حضرت زهرا (س) نیز اختلاف وجود دارد. علت اصلی چنین اختلاف نظر‌هایی اهتمام نداشتن به ضبط دقیق گزارش‌ها، نگهداری منابع و... است و نیز جنگ‌هایی که به از بین رفتن بسیاری از منابع اولیه شده است.
به هر حال، سه تاریخ برای ولادت آن‌حضرت ذکر شده است: بیستم جمادی الآخر سال پنجم قبل از بعثت؛ دهم جمادی الآخر سال پنجم بعد از بعثت پیامبر اکرم (ص)؛ و بیستم جمادی الآخر سال دوم بعد از بعثت. [۱]اسامی و القاب
برخی از اسامی و القاب آن‌حضرت چنین است:
فاطمه، بتول، حصان، حره، سیده، عذرا، زهرا، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه. [۲]سیما و مشخصات ظاهری
در برخی روایات؛ سیما و مشخصات ظاهری و جسمی حضرت فاطمه (س) این‌گونه توصیف شده است:
۱. انس بن مالک می‌گوید: «از مادرم درباره شمایل حضرت فاطمه سؤال کردم، در جواب گفت: فاطمه مثل ماه در شب چهاردهم یا مثل آفتابى بود که تازه از زیر ابر خارج شده و یا تازه وارد آن می‌گردید، و رنگ پوستش سفید و روشن بود». [۳]۲. راوی می‌گوید: «فاطمه دختر رسول خدا (ص) ... موهاى خود را می‌بافت و مو‌های بلندش بر روى شانه‌هاى ایشان می‌ریخت». [۴]۳. عائشه می‌گوید: «راه رفتن فاطمه (س) مانند راه رفتن رسول خدا (ص) بود». [۵]روایات دیگری وجود دارد که هم می‌تواند نشانگر زیبایی باطنی باشد و هم نشانگر زیبایی ظاهری:
۴. پیامبر اکرم (ص) حضرت زهرا (س) را چنین توصیف می‌کند: «اگر برای زیبایی، نمادی بود همانا فاطمه (س) آن نماد می‌شد». [۶]۵. علی (ع) می‌فرماید: هرگاه با پیامبر تنها می‌شدم به من می‌فرمود: «ای ابا الحسن! چه نیکو و زیبا است همسرت فاطمه، [۷]مژده باد که سَرور زنان جهان را به همسری تو درآوردم». [۸]ابعاد شخصیت
ابعاد شخصیت والای حضرت زهرا (س) بسیار گسترده است که تنها با ژرف‌اندیشی می‌توان به جوانب گسترده آن پی برد. مطالعه و تحقیق پیرامون محور‌های معنوی و الهی، علم و دانش و مبارزات سیاسی و اجتماعی آن‌حضرت و... ما را در رسیدن به مقصود یاری می‌دهد.
برخی از آیات قرآن کریم - مانند آیه تطهیر - در شأن حضرت زهرا (س) و دیگر پاکان اهل‌بیت (ع) نازل شد.
برخی از ویژگی‌های بارز اخلاقی و انسانی بانوی بانوان - به شهادت کتب مختلف شیعه و سنی- بدین شرح است:
۱. پارسایی و قناعت به مال اندک و امکاناتی ناچیز، در عین امکان بهره‌مندی از بالاترین امکانات؛
۲. انفاق و ایثار فراوان در اشیای مورد علاقه و نیاز خویش؛
۳. عبادت خالصانه و نیایش به درگاه باری تعالی؛
۴. تبلور حیا و عفت؛
۵. الگوی کامل پوشش و حجاب اسلامی؛
۶. علم و دانش گسترده؛
۷. مبارزات سیاسی و اجتماعی ایشان - بعد از رحلت پیامبر (ص) - در پاسداری از مقام ولایت حضرت علی (ع). [۹]خواستگاری
امام علی (ع) به جهت شرایط اقتصادی نامناسب و حیای نفس، برای خواستگاری حضرت فاطمه (س) اقدام نمی‌کرد، تا آن‌که با تشویق برخی صحابه به این امر اقدام نمود و خداوند و رسولش نیز رضایتشان را از این ازدواج اعلام داشتند.
حضرت فاطمه (س)؛ قبل از ازدواج با امام علی (ع)، خواستگارانی؛ مانند ابوبکر و عمر، داشت، اما پیامبر اسلام (ص) با اعلام این‌که اجازه ازدواج زهرا (س) با پروردگار است، به آن‌ها جواب رد داد. [۱۰]در نهایت، امام علی (ع)، حضرت فاطمه (س) را از پیامبر (ص) خواستگاری کرده و با رضایت خداوند، این ازدواج صورت پذیرفت. [۱۱]خطبه عقد
در مورد این‌که خطبه آن‌ها را چه کسی خواند، از روایات چنین برمی‌آید که خطبه آن‌ها در عالم ملکوت و آسمان‌ها توسط فرشتگان خوانده شد، و سپس پیامبر گرامی اسلام (ص) در این دنیا که عالم تکلیف است، خطبه‌ای نیز جاری کردند.
گزارش‌های مختلفی در مورد این عقد در آسمان‌ها وجود دارد مانند آن‌که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «خطبه ازدواج على و فاطمه را جبرئیل و میکائیل در آسمان‌ها خواندند که جبرئیل وکیل على و میکائیل وکیل فاطمه بود». [۱۲]زمان ازدواج
در ارتباط با سن علی (ع) و فاطمه (س) هنگام ازدواج و تشکیل زندگی مشترک گزارش‌های مختلفی وجود دارد که برخی از آن‌ها ناشی از اختلاف نظر در تاریخ تولد آن بزرگواران است. بر این اساس، سن حضرت زهرا (س) هنگام ازدواج به ترتیب ده سال، سیزده سال، پانزده سال و هجده سال گزارش شده است و با توجه به گزارش‌های مختلف در مورد تاریخ تولد امام علی (ع)، سنّ حضرتشان هنگام ازدواج نیز دقیقاً مشخص نیست و احتمالاً ایشان ۲۱ سال داشته‌اند.
در خصوص روز و ماه عقد و به خانه رفتن آن‌حضرت نیز، اقوال مختلفى نقل شده است:
۱. روز اول ذى حجّه عقد و روز سه‌شنبه ششم همان ماه به خانه رفتند.
۲. عقد آن‌حضرات در ماه صفر بود، و پس از گذشت چند روز از ماه شوّال به خانه رفتند.
۳. عقد در ماه رمضان انجام پذیرفت و ماه ذى حجه به خانه رفتند.
۴. زفاف حضرت فاطمه در شب پنج‌شنبه، بیست و یکم ماه محرّم بوده است. [۱۳]میزان مهر
مهر حضرت فاطمه زهرا (س) در حقیقت بهای زره امیرالمؤمنین علی (ع) بود که آن‌را در گزارش مشهور به پانصد درهم و بنابر نقلی به چهارصد درهم فروختند.
در این‌که پانصد درهم معادل چه مقدار نقره است، نظرات متفاوتی وجود دارد، ولی مشهور آن است که پانصد درهم معادل ۲۶۲ مثقال صیرفی نقره خالص می‌باشد. [۱۴]ویژگی‌های منزل
پیامبر خدا (ص) از همان ابتداى ورود به مدینه در فکر ساخت حجره‌اى براى حضرت فاطمه (س) بود و بدین جهت زمانى که اتاق‌هایی را در شرق مسجد براى همسران خود ساخت، براى فاطمه (س) نیز حجره‌ای در نظر گرفت.
از ویژگی‌هاى خانه فاطمه (س) آن بود که بعد‌ها به دستور خدا، همه درهایى که به مسجد باز می‌شدند، جز درِ این‏ خانه بسته شد: «أَمَرَ بِسَدِّ الْابْوابِ إلّا باب علیّ». این گزارش در بسیارى از منابع معتبر اهل سنت نیز نقل شده است. [۱۵]این خانه از نورانیت و شکوه خاصى برخوردار و از خانه‌هایى بود که قرآن مجید درباره آن‌ها فرمود: «در خانه‌هایى که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت‏]آن‌ها رفعت یابد و نامش در آن‌ها یاد شود. در آن [خانه‏]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می‌کنند». [۱۶]در این خانه هرگز از تجمل‌گرایى اثری یافت نمی‌شد، خانه‌اى بسیار ساده، نه فرش گرانبهایی دارد و نه وسائل گران‌قیمتی! این خانواده می‌خواستند زندگى زاهدانه‌ای را در پیش گیرند، بدین جهت بیشتر آنچه داشتند را به تهیدستان داده و خود تا می‌توانستند ساده می‌زیستند. [۱۷]تا پیامبر اسلام (ص) زنده بود، احترام این خانه و ساکنان آن برجا بود، اما بعد از رحلت حضرتشان، حوادثی رخ داد که در نهایت بدان انجامید که فاطمه (س) مدت زیادی بعد از پدرشان زنده نمانند.
غصب فدک و آتش زدن خانه حضرت زهرا (س)
افرادی که بعد از پیامبر (ص) قدرت را به دست گرفتند، آسیب‌های جسمی و روحی فراوانی به حضرتشان وارد کردند، از جمله آن‌که در ملایم‌ترین گزارش‌ها تهدید به آتش‌زدن خانه ایشان نموده و به گزارش مشهور، درب ورودی آن‌را نیز آتش زدند:
«ابوبکر، عمر را به سوی علی و کسانی که با او بودند فرستاد تا آن‌ها را از خانه فاطمه بیرون بیاورد؛ و به او گفت: اگر آنان با تو مخالفت کردند با آنان نبرد کن! عمر در حالی‌که آتش با خود حمل می‌کرد به سوی خانه فاطمه رفت تا خانه را به آتش کشد! پس با فاطمه روبرو شد. فاطمه از او پرسید،‌ای پسر خطاب کجا می‌روی؟ آیا آمده‌ای خانه ما را به آتش بکشی؟! عمر گفت: بله، یا این‌که آنچه را مردم قبول کرده‌اند (خلافت ابوبکر) قبول کنید...». [۱۸]فدک که هدیه پیامبر به دخترشان بود را از دست ایشان گرفتند:
«زمانی که مردم با ابوبکر بیعت کردند و او بر همه مهاجرین و انصار تسلط پیدا کرد کسی را به سوی فدک فرستاد تا وکیل حضرت زهرا (ع) را از آن خارج سازد». [۱۹]که از گزارش اخیر می‌توان برداشت کرد که غصب فدک بعد از حمله به خانه ایشان، با فاصله زمانی چند روز صورت گرفته است.
خطبه فدکیه
زمانی که ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند تا فدکی که پیامبر اسلام (ص) در زمان حیات خویش به دخترش بخشیده بود، را از دست آن‌حضرت خارج کنند، حضرتشان برای احقاق حق و اتمام حجّت به همراه تعدادی از اطرافیان به مسجد النبی (ص) رفتند که عده‌ای از مهاجران و انصار در آنجا گرد ابوبکر جمع شده بودند. وقتی آن‌حضرت وارد مسجد شدند، پرده‌ای را بین ایشان و مردم نصب کردند. آن‌گاه حضرت فاطمه (س) ناله جان‌سوزی زدند که در اثر آن، صدای تمام حاضران به گریه بلند شد. بعد از آرام‌شدن مردم، زهرا (س) سخن خود را با حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول خدا (ص) آغاز کردند، با شنیدن نام پیامبر، دوباره صدای گریه مردم بلند شد. [۲۰]آنچه حضرت در این خطبه فرمودند، در کتب روایی و تاریخی گزارش شده است.
مصحف فاطمه (س)
«مصحف فاطمه» نام مجموعه‌ای است که در زمان فاطمه (س) و با دستان علی (ع) نوشته شد. مطالب این کتاب - مشتمل بر حوادث غیبی و اسرار آل محمد (ص) است - به وسیله جبرئیل و یا فرشته‌ای دیگر به حضرت فاطمه القا شد. این کتاب نزد هر فردی باشد، نشانه‌ای از امامت او بوده و از این رو میان امامان دست به دست شده و اکنون در دست امام مهدی (عج) است. محتوای این مصحف نیز در اختیار آن پیشوایان بوده و جز آنچه از آنان در این زمینه نقل شده، دیگر مطالب مندرج در آن در اختیار عموم قرار نگرفته است. [۲۱].
چون این کتاب پس از رسول خدا (ص) تدوین یافته است، از حضرتشان درباره آن چیزی گزارش نشده است­، ولی این به معنای بی‌اطلاعی پیامبر از این مصحف نبوده است؛ زیرا ما عقیده داریم وی به اذن خدا از رخداد‌های آینده نیز باخبر بود.
تسبیحات حضرت زهرا (س)
تسبیح حضرت زهرا (س) عبارت است از: (۳۴) مرتبه «الله أکبر»، بعد (۳۳) مرتبه «الحمد لله» و بعد از آن (۳۳) مرتبه «سبحان الله». از تعقیب‌هایى که بعد از نماز‌های پنج‌گانه خیلى سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا (س) است. [۲۲]درباره پاداش تسبیحات حضرت زهرا (س) روایات زیادی وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
الف) امام صادق (ع) فرمود: «تسبیح فاطمه (س) پس از هر نماز در نزد من از هزار رکعت نماز در هر روز محبوب‌تر است». [۲۳]همچنین آن‌حضرت به ابوهارون مکفوف فرمود: «اى ابوهارون! ما کودکان خود را همان‌گونه که به نماز فرمان می‌دهیم به تسبیح حضرت زهرا (س) نیز امر می‌کنیم. پس بر این ذکر مداومت کن؛ زیرا هر بنده‌اى بر آن مداومت کند تیره‌بخت نمی‌شود». [۲۴]ب) امام باقر (ع) فرمود: «هرکس تسبیح حضرت زهرا (س) را بگوید، سپس طلب آمرزش کند آمرزیده خواهد شد. این تسبیح به زبان صد مرتبه است، ولى در میزان عمل هزار تسبیح به شمار می‌رود، و شیطان را دور می‌کند، و خداوند رحمان را خشنود می‌سازد». [۲۵]بیت الاحزان
پیامبر اسلام (ص) به حضرت زهرا (س) که تنها فرزند باقی مانده ایشان بود، علاقه خاصی داشت و رابطه‌ای صمیمی میان آن‌ها برقرار بود که به همین دلیل، اندوه حضرت زهرا (س) برای از دست دادن پدرشان، مضاعف می‌شد.
علاوه بر این، بعد از رحلت پیامبر (ص)، شرایط به گونه‌ای پیش رفت که بی‌احترامی‌ها و بی‌عدالتی‌هایی نسبت به اهل‌بیت، بویژه حضرت زهرا (س) روا داشته شد. [۲۶]مجموع این‌ها سبب شد که فقدان پدر برای فرزند بسیار سنگین آید و به دنبال آن، عزای فاطمه (س) سنگین‌تر شود، تا جایی که گزارش شده است، عزاداری فاطمه (ع) در خانه موجب اعتراض برخی شده و به دنبال آن بود امام علی (ع) اتاقی در بقیع آماده کرد و فاطمه (س) برای عزاداری به آن‌جا می‌رفت:
«بزرگان مدینه گرد هم آمده و به حضور حضرت على (ع) رفتند و گفتند: اى ابوالحسن! فاطمه شب و روز گریه می‌کند و هیچ‌کدام از ما علاوه بر آن‌که روز‌ها در طلب معیشتیم، شب­هنگام نیز خواب خوشی نداریم. ما از تو می‌خواهیم که به فاطمه بگویی یا شب گریه کند و یا روز.
آن‌حضرت پذیرفت و این موضوع را با فاطمه (س) در میان نهاد، ولى دریافت که همسرش توانایی آن‌را ندارد که از گریه آرام گیرد.
با این حال، فاطمه (س) گفت: اى ابوالحسن! من، چندان در میان این مردم زندگی نخواهم کرد و به زودى از میان آنان خواهم رفت!
على جان! به خداوند سوگند من شب و روز آرام نخواهم گرفت تا این‌که به پدرم ملحق شوم.
حضرت علی (ع) در پاسخ فرمود: باشد، هر طور که میل دارى انجام بده و سپس اتاقى در بقیع که در آن زمان، خارج از منطقه مسکونی شهر مدینه بود براى همسرش ساخت که به «بیت الاحزان» مشهور شد.
صبحگاهان، فاطمه، فرزندانش را برداشته و به آن‌جا می‌رفت و تا شبانگاه مشغول گریه بود و، چون شب فرا می‌رسید حضرت امیر (ع) فاطمه را به منزل باز می‌گردانید.
حضرت فاطمه پس از فوت پدر بزرگوارش مدت ۲۷ روز این برنامه را انجام می‌داد». [۲۷]موقوفات
بر اساس روایات، حضرت زهرا (س) صاحب اموالی بود که از طریق هبه (بخشش) به آن‌حضرت رسیده بود و ایشان بخشی از اموالش را براى بنی هاشم و بنی مطلب وقف نمود. [۲۸]تاریخ شهادت
در مورد تعداد روز‌هایی که حضرت صدیقه طاهره (س) پس از رحلت پدر بزرگوارشان در قید حیات بود، چند گزارش وجود دارد. بعضی این زمان را چهل روز و کسانی این مدت را شش ماه ذکر کرده‌اند. [۲۹]گزارش مشهوری که برخی روایات اهل‌بیت (ع) نیز مؤید آن هستند، حدود سه ماه را تأیید می‌کند:
امام باقر (ع) مى‌فرماید: زمان رحلت صدیقه کبرا (س) سه ماه بعد از رحلت پیامبر مکرم اسلام (ص) بود. [۳۰]در همین راستا طبرسی می‌گوید: حضرت صدیقه طاهره (ع) در ماه جمادی الاخر سال یازده هجری از دنیا رفتند؛ و مدت زمان حیات فاطمه زهرا (س) پس از پیامبر (ص) ۹۵ روز بود. [۳۱]تشییع پیکر مطهر
بنابر وصیت خود حضرت زهرا (س)، جنازه آن‌حضرت شبانه تشییع و بر پیکرشان نماز گزارده شد، آنچه قطعی است آن است که تنها تعداد اندکی در این مراسم شرکت داشتند، اما در باره نام افراد شرکت‌کننده که گزارش‌های گوناگونی وجود دارد:
۱. بر جنازه حضرت فاطمه (ع)؛ امام علی، حسن، حسین (ع)، عقیل، سلمان، أبوذر، مقداد، عمار و بریده نماز خواندند. [۳۲]۲. علاوه بر این افراد، عباس بن عبد المطلب و فرزندش فضل، حذیفه و ابن مسعود نیز در نماز شرکت داشتند. [۳۳]۲. در مراسم خاک‌سپاری فاطمه؛ عباس بن عبدالمطلب، علی (ع) و فضل پسر عباس حضور داشتند. [۳۴]محل قبر فاطمه (س)
بر اساس قرائن موجود، در مورد محل دفن آن‌حضرت سه نظر وجود دارد:
۱. در خانه خودشان. [۳۵]۲. در محل روضه (بین منبر و خانه پیامبر) که پیامبر (ص) فرمود: «باغی است از باغ‌های بهشت». [۳۶]۳. در قبرستان بقیع. [۳۷]ایام فاطمیه
تعظیم شعائر و بزرگ‌داشت مقام معصومان (ع) با هر بهانه و در هر مناسبتی ارزش‌مند است، اما آنچه در سال‌های اخیر به عنوان «ایام فاطمیه» اول و دوم و در برخی نقاط، ایام فاطمیه سوم برگزار می‌شود، در منابع اسلامی، شیعی و در سیره امامان (ع)، حتی شیعیان سده‌های ابتدایی بعد از غیبت، گزارشی در ارتباط با «ایام فاطمیه» و یا «دهه فاطمیه» مشاهده نمی‌شود و اساساً غیر از عزاداری برای امام حسین (ع) در دهه محرم و اربعین، گزارش دیگری در مورد عزاداری پیشوایان دینی و اصحاب آنان در ایام ویژه دیگر وجود ندارد. [۳۸][۱]. تاریخ تولّد حضرت زهرا (س)، ۹۹۲۵.
[۲]. سید ابن طاووس، على بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فى السنة، محقق، مصحح، قیومى اصفهانى، جواد، ج. ۳، ص. ۱۶۴- ۱۶۵، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ اول، ۱۳۷۶ ش؛ ر. ک: «مشکات از القاب حضرت فاطمه زهرا (س)»، ۲۵۵۹۱؛ «القاب حضرت زهرا (س) در احادیث و منابع اسلامی»، ۵۳۸۰.
[۳]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب (ع)، ج. ‏۳، ص. ۳۵۶، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ ق.
[۴]. همان.
[۵]. شیخ صدوق، محمد بن على‏، امالی، ص. ۵۹۵، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ ش.
[۶]. ابن شاذان، محمد بن احمد، مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمة من ولده (ع) من طریق العامة، ص. ۱۳۶، قم، مدرسة الإمام المهدی (عج)، چاپ اول، ۱۴۰۷ ق.
[۷]. البته ممکن است این عبارت، ناظر به زیبایی معنوی باشد.
[۸]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق، رسولی محلاتی، هاشم، ج. ‏۱، ص. ۳۵۹ – ۳۶۰، تبریز، نشر بنی‌هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ ق.
[۹]. ر. ک: «ابعاد شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س)»، ۱۲۵۶؛ «مقام حضرت زهرا (س)»، ۱۳۳۱۳.
[۱۰]. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج. ۱، ص. ۴۰۲، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق؛ مقریزی، تقی الدین‏، امتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‏، تحقیق، نمیسی، محمد عبدالحمید، ج. ۵، ص. ۳۵۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ ق.
[۱۱]. «خواستگاری امام علی (ع) از حضرت فاطمه و مهریه ایشان»، ۷۲۶۲۰.
[۱۲]. مناقب آل أبی‌طالب (ع)، ج. ‏۳، ص. ۳۴۶.
[۱۳]. ر. ک: «زمان ازدواج علی (ع) با فاطمه (س)، ۱۸۶۴۵؛ «مراسم عروسی زمان پیامبر»، ۳۸۰۸.
[۱۴]. شعرانی، ابوالحسن، ترجمه و شرح تبصره المتعلمین فی أحکام الدین، ج. ‏۲، ص. ۵۴۳، تهران، منشورات إسلامیة، چاپ پنجم، ۱۴۱۹ ق‏؛ نراقی، أحمد بن محمد مهدی، رسائل و مسائل، ج. ‏۲، ص. ۱۲۰، قم، کنگره نراقیین ملا مهدى و ملا احمد، ۱۴۲۲ ق؛ ر. ک: «میزان مهر حضرت فاطمه (ع)»، ۹۲۹۳.
[۱۵]. شیبانی، أحمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، ج. ۳، ص. ۹۹، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ ق؛ طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الأوسط، ج. ۴، ص. ۱۸۶، قاهرة، دارالحرمین، بی‌تا؛ نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، ج. ۳، ص. ۱۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ ق.
[۱۶]. نور، ۳۶.
[۱۷]. ر. ک: «ویژگی‌های منزل حضرت فاطمه (س)»، ۴۴۳۴۹.
[۱۸]. ابن عبد ربه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج. ۵، ص. ۱۳، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق؛ أبو الفداء صاحب حماة، إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، باب «أخبار أبی‌بکر الصدیق و خلافته»، المطبعة الحسینیة المصریة، چاپ اول، بی‌تا.
[۱۹]. طبرسى، احمد بن على‏، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج. ‏۱، ص. ۹۰، مشهد، نشر مرتضى‏، چاپ اول‏، ۱۴۰۳ ق.
[۲۰]. ابن أبی طاهر، احمد، بلاغات النساء، ص. ۲۴، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، بى‌تا‏؛ الإحتجاج على أهل اللجاج، ج. ‏۱، ص. ۹۸.
[۲۱]. ر. ک: «مصحف فاطمه (س)»، ۱۳۵۵.
[۲۲]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، ج. ۱، ص. ۶۰۶، م. ۱۱۲۲، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ ق.
[۲۳]. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص. ۱۶۳، قم، دار الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق.
[۲۴]. همان.
[۲۵]. همان.
[۲۶]. ر. ک: «شهادت حضرت فاطمه (س) در منابع اهل سنت»، سؤال ۵۲۵۶؛ «عکس العمل امام علی (ع) در حادثه هجوم به منزل آن‌حضرت»، سؤال ۵۷۸.
[۲۷]. مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، ج. ۴۳، ص. ۱۷۷، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق؛ جزائری، نعمت الله، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار، ج. ۱، ص. ۶۲، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۷ ق؛ قضاعی، محمد بن سلامة، شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، ص. ۲۸۷ – ۲۸۸، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۱ ش.
[۲۸]. ر. ک: «موقوفات حضرت فاطمه زهرا (س)»، ۳۲۱۳۵.
[۲۹]. کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج. ‏۱، ص. ۵۰۳.
[۳۰]. ابوالفرج اصفهانى‏، مقاتل ‏الطالبیین، تحقیق، صقر، سید احمد، ص. ۵۹ - ۶۰، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
[۳۱]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى‏، ج. ۱، ص. ۳۰۰، قم، مؤسسه آل البیت‏، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق؛ ر. ک: «تاریخ دقیق شهادت حضرت زهرا (س)»، ۸۰۸۶.
[۳۲]. مناقب آل أبی طالب (ع)، ج. ۳، ص. ۳۶۳، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ ق؛ اعلام الوری بأعلام الهدی، ج. ‏۱، ص. ۳۰۰؛ شیعى سبزوارى‏، حسن بن حسین‏، راحة الأرواح در شرح زندگانى، فضائل و معجزات ائمه اطهار (ع‏)، ص. ۷۹، تهران، اهل قلم‏، چاپ دوم، ۱۳۷۸ ش.
[۳۳]. مناقب آل أبی‌طالب (ع)، ج. ۳، ص. ۳۶۳.
[۳۴]. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)، ج. ‏۱۱، ص. ۵۹۸، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ ق؛ ر. ک: «افراد حاضر در تشییع پیکر مطهر حضرت فاطمه»، ۳۶۴۰۳.
[۳۵]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج. ‏۱، ص. ۲۲۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق؛ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص. ۱۸۵، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اوّل‏، ۱۴۱۳ ق؛ شامی‏، جمال الدین یوسف بن حاتم، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم‏، ص. ۴۸۴، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اوّل‏، ۱۴۲۰ ق؛
[۳۶]. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج. ‏۱، ص. ۳۴۹، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق؛ کرکی حائری‏، سید محمد، تسلیة المجالس و زینة المجالس‏، ج. ‏۱، ص. ۵۷۱، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اوّل‏، ۱۴۱۸ ق؛ مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، ص. ۲۷۳، قم، سرور، چاپ نهم، ۱۳۸۲ ش.
[۳۷]. إعلام الورى، ج. ‏۱، ص. ۳۰۱؛ مسعودی، على بن حسین‏، إثبات الوصیة للإمام علی بن ابی‌طالب (ع)، ص. ۱۶۲ – ۱۶۳، قم، انصاریان‏، چاپ سوم‏، ۱۴۲۶ ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج. ‏۸، ص. ۲۶۸، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ ق.
[۳۸]. «ایام فاطمیه»، ۹۵۲۸۸، «برپایی مجالس عزا برای امامان (ع) و عزاداری امام حسین (ع) در دهه اول محرم»، ۲۷۰۶۱