کارستان هنری مدیر تولید شاهنامه هوتون ناشناخته مانده است

به گزارش خبرنگار مهر، یکی از مهم‌ترین چهره‌های هنری تاثیرگذار در تاریخ تمدن ایران زمین سلطان محمد نقاش است. او با نام کامل نظام الدین سلطان محمد تبریزی از شاگردان استاد کمال الدین بهزاد بود که پس از درگذشت استاد ریاست کتابخانه شاهی و کارگاه‌های وابسته به آن را در دربار شاه طهماسب صفوی در اختیار گرفت.

سرپرستی تولید صد صفحه نخست از شاهنامه عظیم شاه طهماسب که به شاهنامه هوتون هم شهرت دارد، از جمله میراث به جای مانده از سلطان محمد نقاش است. این شاهنامه که به موزه سیار نگارگری ایران معروف است، سرگذشت عجیب و غریبی داشت و از زمان تولید تا دوران معاصر در دنیا دست به دست گشت و در نهایت حجم عمده‌ای از آن دوباره در دوران معاصر به ایران بازگشت.

سلطان محمد در این شاهنامه بجز مدیریت هنری برخی از نگاره‌هایش مانند «دربار کیومرث»، «جشن سده»، «شکست دیوان به دست طهمورث» و... را به استادی هرچه تمامتر رقم زد. نگارگری «خمسه طهماسبی» و »دیوان حافظ» از دیگر کارهای استادانه این نقاش چیره دست است.

در اردیبهشت ۱۳۸۴ همایش بین‌المللی سلطان محمد نقاش به صورت همزمان در تهران و تبریز برگزار شد. به مناسبت برگزاری این همایش کتاب «سیمای سلطان محمد نقاش» نوشته دکتر یعقوب آژند با شمارگان هزار و ۵۰۰ نسخه، ۱۹۲ صفحه و بهای چهار هزار تومان از سوی انتشارات فرهنگستان هنر منتشر شد. علیرغم اهمیت بسیار این هنرمند برجسته، متاسفانه این کتاب تنها پژوهش فارسی درباره اوست و البته پس از آن چاپ در سال ۸۴ دیگر تا به امروز نیز تجدید چاپ نشده است.

«سیمای سلطان محمد نقاش» از چند جهت کتابی بسیار مهم است. نخست اینکه پژوهشی است درباره یکی از مفاخر فرهنگی و سرمایه‌های انسانی هنر گذشته ایران، دو دیگر اینکه به معرفی منابع بسیاری از میراث معنوی ایرانیان پرداخته و درباره رسالاتی از دوران صفوی را که درباره زندگی این نقاش و نگارگر برجسته مطالبی دارند، بحث می‌کند؛ و سه دیگر اینکه به معرفی پژوهش‌هایی که هنرپژوهان غربی درباره زندگی و آثار سلطان محمد نقاش و کارستان هنری او پرداخته‌اند، نیز اقدام می‌کند.

کتاب چهار فصل دارد که عناوین و سرفصل‌های آن به ترتیب به این شرح است: «سیمای سلطان محمد تبریزی در منابع دوره صفویه»، «سیمای سلطان محمد تبریزی در تحقیقات هنر پژوهان جهان»، «سیمای سلطان محمد تبریزی در مقالات هنر پژوهان جهان» و «سیمای سلطان محمد تبریزی در کارستان او».

در فصل نخست منابعی از دوره صفویه که در آنها توصیفی از زندگی و هنر سلطان محمد تبریزی وجود دارد، معرفی شده و محتوای آثار هم به مخاطبان ارائه می‌شود. شاید اگر این کتاب نبود بسیاری از دانشجویان هنر با منابع مهمی چون «دیباچه دوست محمد گواشانی»، «دیباچه قطب الدین محمد قصه خوان»، کتاب «روضات الجنان و جنات الجنان» نوشته حافظ حسین کربلایی، «جواهر الاخبار» نوشته بوداق منشی قزوینی، «مناقب هنروران» اثر عالی افندی، «روضه اطهار» نوشته ملا محمد امین حشری تبریزی - این کتاب با عنوان تذکره الاولیای حشری هم معروف است - کتاب شریف «گلستان هنر» اثر سترگ قاضی احمد قمی، «تاریخ عالم آرای عباسی» نوشته اسکندر بیک منشی و کتاب شریف «خلد برین» نوشته محمد یوسف واله اصفهانی، آشنا نمی‌شدند.

در فصل دوم پژوهش‌های هنرشناسانی چون کلمان هوار، مارتین، ارنست کونل، توماس آرنولد، لارنس بینیون و دیگرانی از این دست، درباره کارستان هنری سلطان محمد نقاش بررسی شده است. نکته مهم در این است که یعقوب آژند بجز آشنایی کامل با تاریخ هنر ایران – بویژه هنر دوران صفوی – با منظومه فکری پژوهشگران غربی هنر اسلامی هم آشناست و بسیاری از کتاب‌ها و پژوهش‌های آنها را به فارسی ترجمه کرده است، بنابراین به خوبی توانسه به نقد آرا و نظرات آنها درباره سلطان محمد نقاش هم بپردازد.

در فصل سوم نیز مقالات هنرشناسانی چون زکی محمدحسن، رابینسن، محمدعلی کریم زاده تبریزی و پریسیلا سوچک درباره سلطان محمد تبریزی درج و نقد شده است. دکتر آژند در بررسی این مقالات نیز اشتباهات تاریخی نویسندگان آنها را گوشزد می‌کند. در نهایت در فصل چهارم کتاب نیز آثار سلطان محمد نقاش مانند شاهنامه شاه طهماسب، شاهنامه ناتمامش، دیوان امیرعلیشیر نوایی، دیوان حافظ سام میرزا، خمسه نظامی و نگاره‌های تک برگی‌اش مثلا نگاره شاهکار و ماندگار معراج پیامبر مکرم اسلام صل الله و علیه و آله، معرفی و تحلیل ساختاری شده‌اند. تصاویر برخی از آثار سلطان محمد نیز در این کتاب به صورت رنگی و با کیفیت مناسب منتشر شده که به فهم هرچه بیشتر مطالب کمک شایانی می‌کند.

همانطور که اشاره شد سلطان محمد نقاش از چهره‌های تاثیرگذار در هنر ایران است. او هم در خلق اثر هنری و هم در زمینه مدیریت فرهنگی و هنری کارهای شاخصی کرده و ضرورت دارد که نسل امروز به ویژه دانشجویان و علاقه‌مندان به هنر با زندگی و کارستان هنری او آشنا شوند. بنابراین نسل جدید به پژوهش‌های بیشتر درباره این هنرمند و همچنین بررسی جامعه هنری ایران در دوران فعالیت او نیاز دارد. همچنین راقم این سطور امیدوار است که موسسه متن فرهنگستان هنر هرچه سریعتر به تجدید چاپ این کتاب که اکنون در بازار نایاب است، اقدام کند.