کوتاهی قد یکی از علل شایع مراجعه کودکان و نوجوانان به متخصصان غدد است. موضوع قابل بحثی که با نگرانی والدین همراه است. اما شاید لازم باشد پیش از آشنایی با این مبحث، به کلیاتی پیرامون رشد و نمو انسان بپردازیم. در ادامه نکات اساسی در مورد ارزیابی، تشخیص و درمان کوتاهی قد بیان می شود.

تخم مرغ عسلی، شیر بادام، شلغم و کدو حلوایی و نخود آب پز، می توانند به افزایش قد کودک کمک کنند. سبزیجات، ویتامین دی و میوه ها نیز موثرند.

مراحل رشد انسان
1- دوران شیرخواری (2 سال اول زندگی): در بدو تولد قد نوزاد حدود 50 سانتی متر است. در 2 سال اول زندگی 30- 35 سانتی متر افزایش قد دیده می شود (25 سانتی متر در سال اول). این رشد سریع ادامه رشد دوران جنینی است و سرعت آن با افزایش سن کودک کاهش می یابد. در پایان ۲ سالگی قد کودک با قد نهایی وی که ژنتیک و وراثت نقش اساسی در آن دارند رابطه تنگاتنگی دارد.
۲- دوران کودکی (از ۲ سالگی تا شروع بلوغ): در این دوران کودکان هر سال ۶- ۷ سانتی متر قد می کشند، البته در نزدیکی سنین بلوغ سرعت رشد کمتر می شود.
3- دوران بلوغ: در طی این دوران یک جهش رشدی اتفاق می افتد و از شروع تا پایان بلوغ، پسران به طور متوسط 25- 30 سانتی متر و دختران 20- 25 سانتی متر افزایش قد پیدا می کنند. در طی دوران بلوغ سرعت رشد قدی 8- 14 سانتی متر در سال می باشد. توجه داشته باشید که حداکثر جهش رشدی در دختران قبل از شروع عادت ماهیانه است و پس از شروع دوره های عادت ماهیانه بطور متوسط دختران 7 سانتی متر قد می کشند. در پسران حداکثر جهش رشد در مراحل انتهایی تر بلوغ دیده می شود.
نکته مهم: با پیشرفت بلوغ به علت تولید و ترشح هورمون های جنسی صفحات رشد استخوان تدریجا بسته می شوند و معمولا در سنین ۱۵- ۱۷ سالگی در دختران و ۱۶- ۱۸ سالگی در پسران صفحات رشد مسدود شده و امکان افزایش قد پس از آن وجود نخواهد داشت. بنابراین این باور که تا ۲۵ سالگی قد می کشیم کاملا غلط است (مگر آنکه فردی بالغ نشده باشد و صفحات رشد باز بماند). اگر علائم بلوغ تا سن ۱۴ سالگی در پسران و ۱۳ سالگی در دختران شروع نشود غیرطبیعی است و باید بررسی های هورمونی لازم انجام گیرد. درمان های موثر برای افزایش قد (هورمون رشد و درمان های دیگر) قبل از بلوغ یا در اوایل بلوغ یعنی زمانی موثر هستند که صفحات رشد استخوان به خوبی باز باشند.

ارزیابی کودک
هر کودک زمینه ژنتیکی، تغذیه ای و عاطفی خاص خود را دارد. مجموعه این عوامل است که رشد و قد نهایی کودک را تعیین خواهد نمود. بدیهی است که کودکان ر یک مقطع سنی خاص قدهای یکسان ندارند و هر چند ممکن است کودکی در مقایسه با کودک دیگر هم سن و سالش کوتاه تر باشد اما قد او در محدوده طبیعی تعریف شده برای سنش قرار داشته باشد.قد کودک به طور دقیق باید اندازه گیری شود و براساس منحنی های استاندارد رشد سنجیده شود. چه بسیارند کودکانی که کوتاه قد قلمداد می شوند ولی براساس منحنی های رشد، در محدوده قدی طبیعی قرار دارند. یک قانون سرانگشتی را به خاطر داشته باشید.سرعت رشد کودک مهمترین شاخص نحوه رشد است. اگر سرعت رشد کودک طبیعی باشد (یعنی از سن 2 سالگی تا شروع بلوغ 5-7 سانتی متر در سال قد بکشد) کمبود هورمون رشد و بسیاری از بیماری های دیگر وجود ندارد گرچه قد کودک کمتر از متوسط قد برای هم سن و سالان باشد. سرعت رشد باید در طی 6-12 ماه اندازه گیری شود. هیچ کودکی دیده نمی شود که علیرغم کمبود هورمون رشد، سرعت رشد مناسب داشته باشد. کودکی که کمبود هورمون رشد دارد سرعت رشد کمی دارد: مثلا 1-2 سانتی متر در سال.

آیا عدم تناسب بین رشد اندام ها و تنه وجود دارد؟
عدم تناسب در رشد اندام ها و تنه در برخی بیماری ها مثل کم کاری تیروئید و اختلالات مادرزادی اسکلتی دیده می شود. تغییرات خاصی در قیافه و معاینه ظاهری فرد در برخی بیماری های کروموزومی که با کوتاهی قد همراهند دیده می شود. مثل سندرم ترنر (این دختران بجای ۴۶ کروموزوم، ۴۵ کروموزوم دارند یعنی یک کروموزوم جنسی را ندارند) یا سندرم داون (منگولیسم).

آیا قد و وزن کودک متناسب است؟
در بیشتر بیماری های غدد مثل کمبود هورمون رشد کم کاری تیروئید و پرکاری غدد فوق کلیوی کودک کوتاه قد است ولی وزن وی مناسب است یا اضافه وزن دارد. هر گاه کودکی کوتاه قد بود و کمبود وزن نیز داشت به سوءتغذیه یا بیماری هایی که باعث سوء جذب مواد غذایی در دستگاه گوارش می شوند یا بیماری های شدید عمومی مثل بیماری های ریوی- قلبی- کبدی- کلیوی و اختلالات سیستم ایمنی و یا اختلالات روحی- روانی باید مشکوک شد.

تاخیر سرشتی در رشد

در این کودکان از سن ۲ سالگی کوتاه قدی دیده می شود، پدر و مادر کوتاه نیستند. سرعت رشد کودک در سال تقریبا طبیعی است ولی سن استخوانی عقب است. درواقع برای همان سن استخوانی قد کودک مناسب است ولی نسبت به سن تقویمی قد کودک کوتاه است. مثلا سن تقویمی کودکی ۸ ساله است قد وی ۱۱۰ سانتی متر است این قد برای ۸ سالگی کم است ولی برای سن استخوانی وی که ۶ ساله برآورد شده است مناسب می باشد. بلوغ جنسی در این کودکان با تاخیر شروع می شود ولی در نهایت اکثر این کودکان به قد ژنتیک خود می رسند.

علل کمتر شایع
بیماری های عمومی مثل سوء تغذیه، (گرچه خفیف و غیرآشکار باشد)، کمبود ویتامین D و کلسیم که باعث نرمی استخوان می شود، بیماری سلیاک (حساسیت به پروتئین گندم)، بیماری های مزمن عمومی مثل کم خونی ها، بیماری های التهابی دستگاه گوارش، بیماری های کلیوی مزمن، نارسایی قلبی، بیماری های مزمن ریوی یا کبدی و یک علت بسیار مهم- کم کاری تیروئید- می تواند باعث کوتاهی قد شود. ممکن است تنها علامت کم کاری تیروئید در کودکان اختلال رشد باشد. کم کاری تیروئید ممکن است مادرزادی و از بدو تولد باشد یا ممکن است بعدا ایجاد شود.شایع ترین علت کم کاری تیروئید در کودکان یک بیماری خودایمنی به نام بیماری هاشیماتو است (نام دانشمند ژاپنی که برای اولین بار این بیماری را توضیح داد) در این بیماری سیستم ایمنی بدن علیه تیروئید فعال می شود و باعث گواتر یعنی بزرگ شدن عده تیروئید و یا کم کاری آن می شود. هر کودکی که با کوتاهی قد مراجعه می کند حتی در غیاب همه علائم بالینی دیگر کم کاری تیروئید (مثل پف آلودگی، خواب آلودگی، کاهش تمرکز و حافظه، خشکی پوست، یبوست، احساس سرما، ریزش مو و شکنندگی ناخن ها و...) باید از نظر کم کاری تیروئید آزمایش شود.مصرف برخی داروها مثل داروهای کورتونی مثلا برای آسم یا بیماری های روماتیسمی در کودکان می تواند باعث اختلال رشد شود. اختلالات رشد داخل رحمی نیز از علل دیگر کوتاهی قد کودکان هستند.

علل نادر کمبود هورمون رشد
هورمون رشد در غده هیپوفیز که در کف مغز قرار دارد ساخته می شود. از اوایل قرن بیستم میلادی بود که دانشمندان فهمیدند آسیب به غده هیپوفیز باعث اختلال رشد و کوتاهی قد می شود. تشخیص کمبود هورمون رشد در موارد شدید راحت است ولی در بسیاری از مواقع کمبود هورمون رشد خفیف است و علائم بالینی چندانی ایجاد نمی کند. کلید اصلی آنست که سرعت رشد کودک در طول یکسال کم است. بنابراین برای تشخیص صحیح، بسیاری از مواقع لازم است میزان رشد کودک طی 6- 12 ماه پیگیری شود و سرعت رشد محاسبه شود.برای تشخیص کمبود هورمون رشد که ممکن است مادرزادی یا اکتسابی باشد انجام آزمایش های هورمونی دقیق لازم است. در این آزمایشات یک داروی محرک ترشح هورمون رشد به کودک در حالت ناشتا خورانده می شود و چندین نمونه خون به فواصل نیم ساعت یکبار برای ارزیابی قدرت تولید هورمون رشد توسط هیپوفیز گرفته می شود.

درمان با هورمون رشد
امروزه هورمون رشد انسانی با استفاده از مهندسی ژنتیک ساخته می شود. هورمون رشد بسیار گردان قیمت است. این دارو فقط به صورت تزریقی وجود دارد و بهتر است هر شب تزریق انجام شود. مدت درمان طولانی است و تا زمانی که رشد متوقف شود درمان ادامه می یابد. در برخی موارد ممکن است درمان پس از ۱- ۲ سال قطع شود و ترشح هورمون رشد با پیشرفت بلوغ طبیعی شود. در طول مدت درمان، معاینات و بررسی های دوره ای در فواصل شش ماهه، توسط پزشک معالج ضروری است. باید توجه داشت که در موارد معدودی پاسخ مناسب درمانی از تزریق هورمون رشد به دست نمی آید. در این گونه موارد پزشک معالج در مورد احتمال انجام بررسی های تکمیلی، تغییر مقدار دارو یا قطع درمان تصمیم گیری خواهد نمود.

هورمون رشد در موارد زیر استفاده می شود
1- کوتاهی قد ناشی از کمبود هورمون رشد
۲- کوتاهی قد در کودکانی که نارسایی مزمن کلیه دارند.
3- کوتاهی قد در دخترانی که سندرم ترنر دارند. (یک کروموزوم X کم دارند)
درمان با هورمون رشد پس از تشخیص قطعی کمبود هورمون رشد تنها در صورتی موثر است که صفحات رشد استخوانی باز باشند. یعنی قبل از بلوغ یا اوایل بلوغ. زمانی که صفحات رشد استخوان در حال بسته شدن هستند، درمان با هورمون رشد به هیچ وجه موثر نمی باشد. درمان با هورمون رشد معمولا بدون عارضه است. ندرتا ممکن است باعث افزایش فشار داخل مغزی خوش خیم، التهاب لوزالمعده و تنگی کانال عصب در مچ دست این عوارض به علت احتباس آب و نکن اتفاق می افتد. گاهی رشد خال های پوستی نیز دیده شده است.برخی از ورزشکاران جهت تقویت عضلانی از دوزهای بالای هورمون رشد استفاده می کنند. در این دوزهای بالا می تواند عوارض جدی شود مثل عوراض قلبی، دیابت، دردهای مفصلی، ادم یا خیز، بزرگ شدن پستان ها در آقایان، افزایش فشار داخل مغزی و التهاب لوزالمعده ایجاد نمایند ولی دوزهای مناسب فیزیولوژیک هورمون رشد که تحت نظر متخصص غدد برای کوتاهی قد در کودکان استفاده می شود این عوارض را ندارد.

نکات مهم
در برخی از کودکان ممکن است برای به تاخیر انداختن بلوغ جهت بازماندن صفحات رشد از داروهای متوقف کننده بلوغ همزمان با هورمون رشد استفاده شود. این تجویز باید براساس تشخیص پزشک باشد. رژیم غذایی مناسب بخصوص مصرف کافی مواد پروتئینی، لبنی و میوه ها و ورزش مستمر در رشد قدی تاثیر غیرقابل انکاری دارند. بخصوص در کودکانی که تحت درمان با هورمون رشد هستند.

مهم ترین مطالب در این‌باره:

مواد غذایی مناسب برای رشد قد کودکان
- شیر یا ماست
- گوشت و ماهی
- کاهش یا قطع مصرف تنقلات نامناسب
- میوه یا آب میوه
- سبزیجات
- ویتامین D

عصاره ی گوشت
یکی از بهترین ها برای تقویت بدن کودک عصاره ی گوشت است. شیوه ی پخت عصاره ی گوشت این است که حدود ۱۵۰ گرم گوشت گوسفندی ترجیحاً با استخوان را در یک ظرف شیشه ای دربسته بگذارید و داخل یک دیگ پر از آب به روی حرارت قرار دهید تا طی چندین ساعت پخته شود؛ به طوری که عصاره گوشت خارج شود. این عصاره را می توان به تنهایی یا در پخت غذاهای دیگر استفاده کرد.

تخم مرغ عسلی
مصرف تخم مرغ عسلی نیز به تقویت کودکان کمک می کند. برای آماده شدن تخم مرغ به این شکل باید وقتی آب به جوش آمد تخم مرغ حدود ۵ تا ۶ دقیقه در آب بجوشد و سپس با کمی نمک خورده شود.

نخودآب
نخودآب نیز یکی از غذاهایی است که بسیار به تقویت بدن کمک می کند، می توان کمی نخود را که از شب قبل خیسانده و چند بار آب آن را عوض کرده با مقدار مناسب آب و یک تکه چوب دارچین و کمی نمک و فلفل خوب پخته و به اندازه ی تحمل بیمار آب آن را بخورد. اضافه کردن یک قاشق غذاخوری برنج می تواند در گرفتن نفخ نخود کمک کننده باشد. البته می توان تکه ای گوشت ماهیچه نیز به این ترکیب اضافه کرد.

کباب
کباب کردن انواع گوشت های زودهضم مثل گوشت بره، بلدرچین و مرغ در مراحل بعدی موجب تقویت قوا و جسم می شود.

رشد نکردن قد کودک، علت چیست؟
شیر بادام
شیربادام نیز بسیار در تقویت بدن کمک کننده است. برای تهیه ی آن، ۱۰ تا ۱۵ عدد بادام درختی را کمی در آب خیسانده، پوست آن را گرفته و با یک لیوان آب و یک قاشق غذاخوری عسل یا شکر در مخلوط کن می ریزند. ترکیب به دست آمده شیربادام است. دقت داشته باشید که در این ترکیب از شیر استفاده نمی شود.

شلغم و کدوحلوایی
در این فصل سال استفاده از شلغم و کدوحلوایی در دستور غذاها می تواند به عنوان آنتی اکسیدان قوی سیستم ایمنی را تقویت کند.کدوحلوایی را می توان به صورت پوره، حلوا یا ته چین مرغ و گوشت و یا در خورش استفاده کرد. برای پختن کدو حلوایی، پوست آن را کنده و برش های نازک زده شود سپس با مقادیر کمی آب بپزید. یک ترکیب خوب، کدوحلوایی با چند آلو و چند تکه مرغ و رب گوجه در خورش است. حلوای کدوحلوایی را هم با کمی شکر و دارچین می توان درست کرد.

رشد نکردن قد کودک، علت چیست؟
رفع بی خوابی کودکان
بی خوابی یکی از شایع ترین مشکلات افراد است و همه افراد معمولاً با بی خوابی در طول زندگی خود مواجهه شدند که بر کیفیت زندگی تأثیر به سزایی دارد. از دیدگاه طب سنتی بی خوابی می تواند به دلیل ضعف مغز یا غلبه حرارت یا غلبه خشکی در بدن باشد که هر کدام از این ها درمان مخصوص به خود را دارد. البته آداب خواب در رفع بی خوابی ها موثر است.