چه کسانی می‌خواستند تئاتر نصر نباشد؟/ یک قرن تلاش برای حفظ نخستین تماشاخانه دائمی تهران

یک قرن از راه‌اندازی تئاتر نصر تهران می‌گذرد؛ سالن نمایشی که امروز جزو معدود یادگارهای تئاتری خیابان لاله‌زار است. نصر، روزهای پرفراز و نشیبی را در این چند دهه سپری کرده؛ رویدادها و حوادثی که شنیدن آن‌ها از زبان هنرمندانی که خود در این مکان حضور داشتند، خالی از لطف نیست.

به گزارش خبرنگار ایلنا،‌ یک نقش‌برجسته از زنی ایستاده با چنگی در دست، سال‌های سال است که بر سردرِ مکانی متروک جاخوش کرده. مجسمه‌ای ساکت ولی پرخاطره از روزهایی که لاله‌زار، لاله زار تهران بود و این خانه متروک، محل گذر مهم‌ترین هنرمندان ایران. آن را رو‌به‌روی کوچه بوشهری می‌توان دید؛ سالنی پرنقش و نگار و قجری که امروز آن را به «تئاتر نصر» می‌شناسیم. سالن نمایشی که این روزها پس از گذر سالیان دراز به مدت یک هفته گشوده شده و پرفورمنس‌های محدودی در آن اجرا می‌شود. به بهانه این رویداد مبارک با داریوش اسدزاده گپ زده‌ایم که در دهه چهل در این تماشاخانه فعالیت هنری داشته و همین‌طور سراغ مجید جعفری رفته‌ایم که پس از انقلاب، مسئولیت بازسازی و راه‌اندازی دوباره آن را برعهده داشت. همینطور همراه زمان می‌شویم و به گذشته برمی‌گردیم تا نگاهی به روزهای پر فراز و نشیب این سالن در طول بیش از یک قرن عمر آن داشته‌ باشیم.

تئاتر نصر اتفاقات زیادی را در این ۱۰۰ سال به چشم دیده و حتی پیش از اسم کنونی‌اش، به نام‌های دیگری شناخته می‌شده؛ اوایل کار «تئاتر باقراُف» نام داشت. دلیلش هم ساده است و به مالک اولیه آن یعنی مدیر «گراندهتل» برمی‌گردد؛ هتل مجللی در تهران قدیم که حوالی سال ۱۲۹۵ خورشیدی توسط «آقاسیدنصراله» معروف به «باقراُف»راه‌اندازی می‌شود. برای همین هم «تئاتر باقراُف» چند سال بعد اسم «گراندهتل» را به خود می‌گیرد و بعدتر هم «تماشاخانه تهران» نامیده می‌شود.

«داریوش اسدزاده» که دهه ۴۰ در این تماشاخانه فعالیت هنری داشته، درباره پیشینه این تماشاخانه به ایلنا می‌گوید: «یگانه کسی که تئاتری دائمی را در پایتخت پایه‌گذاری کرد سیدعلی‌خان نصر بود که سال ۱۳۱۹ تماشاخانه را از آقاسیدنصراله (معروف به باقراُف) که صاحب گراندهتل بود، اجاره کرد و نامش را تغییر داد و تماشاخانه تهران را راه انداخت. تا پیش از آن ما تئاتر دائمی نداشتیم و بعضی از بزرگان و نویسندگان آن زمان، تئاترهایی را در تهران برپا می‌کردند که معمولا بعد از یکی دو شب اجرا، جمع می‌شد.»

برای پرداختن به تاریخ پروپیمان تئاتر نصر، باید زمان را عقب‌تر ببریم و به قبل از آمدن اسدزاده به این سالن برسیم. آن‌طور که «ناصر حبیبیان» و «محیا آقاحسینی» در کتاب «تماشاخانه‌های تهران از ۱۲۴۷ تا ۱۳۸۹» می‌نویسند، گراندهتل سال ۱۲۶۶ افتتاح شده بود اما ۲۹ سال بعد و پس از بازسازی بنا بود که نمایش تئاتر و سینما در آن جریان پیدا کرد و آثاری از گروه کمدی ایران به مدیریت سیدعلی‌خان نصر تا گروه‌ها و هنرمندان ارمنی، میرزاده عشقی، حسن مقدم در آن روی صحنه رفت. اجرای تئاترها در این تالار تا سال ۱۳۰۹ دوام داشت اما بعد از آن تا سال ۱۳۱۹ و تغییر نام و مدیریتش، بیشتر به پخش فیلم اختصاص داشت.

تئاتر نصر پیش از مرمت

در بخشی از کتاب پژوهشی حبیبیان و آقاحسینی چنین آمده است: «بعد از آغاز کار هنرستان هنرپیشگی، از اول دی‌ماه سال ۱۳۱۹ شمسی، این تالار توسط سیدعلی‌خان نصر، عنایت‌اله شیبانی و احمد دهقان که سهام‌داران آن بودند، با اجاره‌بهای ماهیانه سیصد تومان و اجاره‌نامه رسمی به نام تماشاخانه تهران افتتاح شد و بعد از مرمت سالن، اغلب شاگردان هنرستان هنرپیشگی در این تالار شروع به فعالیت کردند. بعد از مدتی امتیاز تماشاخانه به خاطر مشغله‌های دولتی نصر، به احمد دهقان واگذار شد که نماینده مجلس و مدیر مجله تهران مصور بود.»

در این دوره، کارگردان‌های مطرحی مانند نصر، رفیع حالتی، مهدی نامدار، علی دریابیگی، علی‌اصغر گرمسیری، فضل‌اله بایگان و استپانیان در تماشاخانه تهران فعالیت می‌کردند. این تالار حدود ۶۰۰ نفر ظرفیت داشت و در سال ۱۳۲۵ از دادن عوارض به دولت معاف شده بود. در این مدت هر نمایش یک هفته روی صحنه بود و روزهای پنجشنبه و جمعه، نمایش‌ها عوض می‌شد. این روند ادامه داشت تا اینکه در تابستان سال ۱۳۲۹ احمد دهقان ترور شد و بعد از مرگ او، به پاس خدماتش نام تماشاخانه هم به «دهقان» تغییر کرد.

«عبداله والا» در این سال مدیریت «تئاتر دهقان» را به عهده گرفت اما هشت سال بعد تماشاخانه آتش گرفت که موجب تعطیلی آن تا چهار سال بعدش یعنی سال ۱۳۴۱ شد. اما بعد از آن بود که این تماشاخانه، به نامی که امروز می‌شناسیم خوانده شد: «تئاتر نصر».

دلیل تغییر نام دائمی این سالن نمایش هم‌زمانی دو اتفاق با هم بود، دوم فروردین سال ۱۳۴۱ بعد از بازسازی، تالار افتتاح شد اما سیدعلی‌خان نصر این بازگشایی را ندید چراکه اندکی قبل از دنیا رفته بود. به پاسداشت زحمات او، نام «تئاتر نصر» را بر سالن گذاشتند که تا امروز هم مانگار شده. داریوش اسدزاده، سیدعلی نصر را عاشق تئاتر می‌نامد و می‌گوید او با راه‌اندازی تماشاخانه تهران، نقش مهمی در ارتقای تئاتر ایران داشته.

از زمان افتتاح مجدد این تالار تا حوالی سال ۱۳۴۹ هنرمندانی مانند عباس جوانمرد، علی نصیریان، داود رشیدی، مرتضی احمدی، داریوش اسدزاده، احمد قدکچیان، شهلا ریاحی، ایران دفتری، لرتا هاراپتیان، ناصر ملک‌مطیعی، رفیع حالتی، فضل‌اله بایگان و بسیاری دیگر در آن فعالیت داشتند و اولین نمایش اجرا شده در این دوره، آن‌طور که ناصر حبیبیان و محیا آقاحسینی در کتاب «تماشاخانه‌های تهران از ۱۲۴۷ تا ۱۳۸۹» نوشته‌اند «قهوه‌خانه ماه اوت» به کارگردانی «امیر شروان» بود که در حضور محمدرضا پهلوی اجرا شد. این دوره از فعالیت تماشاخانه تا سال ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت تا اینکه این سالن در طی حوادث انقلاب دوباره در آتش سوخت.

تئاتر نصر پیش از مرمت

بعد از انقلاب، و از سال ۱۳۵۹-۱۳۶۰، تئاتر نصر به نفع کمیته امداد امام خمینی (ره) مصادره شد؛ حبیبیان و آقاحسینی در کتاب پژوهشی خود در این‌باره نوشته‌اند: «بهمن ۱۳۶۶ واحد فرهنگی جهاد دانشگاهی اجاره‌دار نصر شد تا با رایزنی‌های علی منتظری (مدیر وقت مرکز هنرهای نمایشی) بازسازی آن را در اثر حوادث آتش‌سوزی انقلاب عهده‌دار شود و مجددا این تئاتر را احیا کند. اولین مدیر آن مجید جعفری بود که با کمک علیرضا سمیع‌آذر به وضعیت آن تا حدودی سر و سامان داد. سپس محمود عزیزی مدیریت آن را به عهده گرفت.»

«مجید جعفری» درباره این دوره به ایلنا می‌گوید: «وقتی تئاتر نصر را تحویل گرفتیم همه صندلی‌ها و حتی کابلی که در دیوارها بود را درآورده و برده بودند و چیزی آنجا باقی نمانده بود؛ حتی خرابکاری‌هایی شده و آئینه‌کاری‌ها و تزئینات قدیمی ساختمان شکسته بود. صحنه را درست کردیم، صندلی‌هایی خریدیم و گذاشتیم، نور و پروژکتور و سایر تجهیزات را فراهم کردیم و تماشاخانه راه افتاد. همه این پروسه تجهیز و مرمت حدود شش ماه طول کشید.»

بعد از بازسازی و احیای تئاتر نصر، اولین اجراهای نمایش در این سالن به دو اثر از خود مجید جعفری اختصاص داشت که «لی کو» نوشته عزت‌الله مهرآوران با موضوع آسیب‌های جنگ و «خسیس» اثر مولیر بود. به گفته جعفری، بعد از آن، سالن را تحویل بچه‌های جهاد دانشگاهی داده و او و گروهش می‌روند تا تئاتر پارس را مرمت و نوسازی کنند.

جعفری درباره شرایط داخل ساختمان نصر می‌گوید: «وقتی ما برای تعمیر و بهسازی به نصر رفتیم اتاق‌های گریم تخریب و دچار مشکل شده بودند که آنها را بازسازی و مرمت کردیم تا امکان اجرای تئاتر در آن فراهم شود. تئاتر نصر یک سالن خیلی بزرگ برای اجرا و در سه طبقه برای هر هنرپیشه یک اتاق داشت. ضمن اینکه اتاق‌های گریم هم در پشت صحنه و کارگاه‌هایی برای نجاری و آهنگری در ساختمان بود که هنوز هم همین فضا حفظ شده است.»

تئاتر نصر در فروردین ۹۷ و بازگشایی موقت

اما مالکیت تئاتر نصر پس از انقلاب دچار چالش‌هایی بود که در نهایت منجر به تعطیلی آن هم شد؛ جعفری درباره این موضوع می‌گوید: «تئاتر نصر متعلق به کمیته امداد امام خمینی(ره) بود و آنها ساختمان را بدون تحویل مالکیت، به جهاد دانشگاهی اجاره داده بودند که ما سال ۶۶ از سوی جهاد مامور به بهسازی ساختمان شدیم. بعدا دعوایی دوباره پیش آمد که کمیته امام می‌خواست تولی‌گری ساختمان را بگیرد و این دعواها چند سالی طول کشید.»

جدالی که جعفری به آن اشاره می‌کند از این قرار است که پس از سر و سامان گرفتن سالن، مالک اصلی (کمیته امداد) در سال ۱۳۸۱ تصمیم به فروش ساختمان به مبلغ پنج میلیارد تومان و ایجاد پارکینگ به جای آن می‌گیرد اما تا این تصمیم بخواهد عملی شود، کل ساختمان تئاتر نصر در فهرست آثار ملی ثبت می‌شود.

جعفری می‌گوید: بعدا سالن از نظر زیرساختی مقداری مشکل پیدا کرد؛ علتش این بود که صنوف خیابان لاله‌زار تغییر کرد و الکتریکی‌ها آمده و کل خیابان را گرفته بودند و تئاتر در این شرایط به سختی نفس می‌کشید؛ چون موجی در لاله‌زار وجود داشت که نمی‌خواست این سالن‌های تئاتر آنجا فعال باشد. مثلا در سالن تئاتر «جامعه باربد» که در این خیابان بود، به عمد آتش‌سوزی صورت گرفت و بعدا تبدیل به پاساژی شد که در آن کابل و سیم و وسایل الکتریکی فروخته می‌شد؛ یعنی کل تئاتر را تخریب کرده و تبدیل به پاساژی بی در و پیکر کردند. هدف‌شان هم تجاری‌سازی بود و همین بلا را سر سالن‌های سینمای لاله‌زار هم آوردند؛ سینما کریستال و ایران همه تعطیل شدند. احتمال تخریب ساختمان تئاتر نصر هم می‌رفت که من و چند نفر از دوستان‌مان مانند آقای محمود عزیزی و برادرم اقدام کردیم و ساختمان تئاتر پارس و تماشاخانه تهران (تئاتر نصر) ثبت میراث فرهنگی شدند و نجات پیدا کردند.

تئاتر نصر در فروردین ۹۷ و بازگشایی موقت

بعد از ثبت ملی بنا، آن‌طور که حبیبیان و آقاحسینی در کتاب «تماشاخانه‌های تهران از ۱۲۴۷ تا ۱۳۸۹» نوشته‌اند، مالک حکم فوری به تعطیلی تئاتر در این ساختمان می‌دهد و مردادماه بنا تعطیل می‌شود. در سال ۱۳۸۳ نمایش‌هایی به کارگردانی محمود عزیزی و سیاه‌بازی‌هایی از جمله بازی‌های سعدی افشار در نصر اجرا می‌شود اما از همان سال دیگر این محل به‌طور کلی تعطیل می‌شود. از سال ۸۴ طرح راه‌اندازی موزه تئاتر در این مکان، در فرهنگستان هنر مطرح شده و موافقت‌های اولیه انجام می‌شود و دو سال بعد، یعنی اول شهریور ۱۳۸۶ برای یک روز درِ تئاتر نصر گشوده شد و در آنجا معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرکل هنرهای نمایشی خبر از بازسازی و اختصاص تئاتر نصر به موزه ملی تئاتر ایران دادند.

جعفری می‌گوید «بعد از تعطیلی تئاتر نصر و دیگر تئاترهای خیابان لاله‌زار، گروه‌های تئاتری به بخش‌های دیگر شهر مهاجرت کردند؛ بعد از این اتفاقات، ارشاد تصمیم گرفت نصر را تبدیل به موزه کند اما این تصمیم به تعویق افتاد.»

سال ۸۶ پس از اینکه ۱۸۰ صندلی و حدود ۱۰۰ متر از آلومینیوم سقف مجموعه سرقت شد، «عزت‌الله انتظامی» از وزارت ارشاد و از شهرداری تهران درخواست کرد بودجه لازم را فراهم و این تئاتر را به عنوان موزه ملی تئاتر حفظ کنند؛ چراکه ساختمان تئاتر نصر سال‌ها شاهد هنرنمایی هنرمندان بزرگی بوده است. اما در ادامه، وعده‌ای که وزیر و مدیر هنرهای نمایشی وقت در سال ۸۶ دادند، با وجود تلاش چند ماهه نتیجه نداد، چراکه این روند از سوی مالک تئاتر نصر یعنی امور مجامع و سهام مجتمع اقتصادی کمیته امداد امام خمینی (ره) متوقف شد.

اما انتظارها برای احیای این ساختمان تاریخی و راه‌اندازی موزه تئاتر در آن همچنان پابرجا بود و چند سال بعدش خبرهای خوشی از تحقق این انتظار به گوش رسید؛ «محمدباقر قالیباف» (شهردار تهران) روز ۳۱ مرداد سال ۱۳۹۶ در آخرین برنامه رسمی خود در شهرداری تهران با اشاره به اینکه مسائل مربوط به تملک تئاتر نصر حل شده، گفته بود: «تفاهم‌نامه این ملک امضا و کارهای مربوط برای تبدیل بنا به موزه تئاتر به زودی آغاز می‌شود.» وعده‌ای که چند ماه بعد از سوی شهردار بعدی یعنی «محمدعلی نجفی» پیگیری شد؛ نجفی هفتم دی سال ۱۳۹۶ در مراسم اختتامیه ششمین جشنواره تئاتر شهر از واگذاری «تئاتر نصر» به شهرداری برای تبدیل موزه تئاتر خبر داد و گفت: «حدود ۱۰ سال پیش استاد انتظامی، مسائلی را درباره تئاتر نصر مطرح کردند که دوباره در اختیار هنرمندان باشد. ما از همان دوره تا به امروز تلاش کردیم این خواسته تحقق یابد و دیروز قرارداد خرید تئاتر نصر به امضا رسید و روز شنبه تئاتر نصر به شهرداری تحویل داده می‌شود و مراحل تبدیل تئاتر نصر به موزه تئاتر شهر بسیار زود صورت می‌گیرد.»

تئاتر نصر در فروردین ۹۷ و بازگشایی موقت

سرانجام با امضای قرارداد واگذاری و خرید تئاتر نصر توسط شهرداری تهران با مبلغی حدود ۶ میلیارد تومان، بازسازی و اجرای مقدمات برای راه‌اندازی موزه تئاتر در این ساختمان سرعت گرفت، تا اینکه چند روز پیش یعنی از ۲۳ فروردین سال ۱۳۹۸ تئاتر نصر پس از حدود چندین سال تعطیلی، به مدت محدود بازگشایی شد. داریوش اسدزاده با شنیدن این خبر به ایلنا می‌گوید: «باید آنجا یک تئاتر دائمی به نام تماشاخانه تهران قدیم درست کنند. باعث تاسف است که اولین تماشاخانه دائمی تئاتر به چنین روزی افتاده و به صورت یک مخروبه گوشه لاله‌زار افتاده است. جدا از اینکه این مجموعه زیرنظر و در مسئولیت چه نهادی است، فکر می‌کنم به طور کلی وزارت ارشاد باید این تماشاخانه را اداره و در طول این سال‌ها کاری برایش می‌کرد.»

کاری که به نظر می‌رسد سازمان زیباسازی شهر تهران قصد انجام آن را دارد و این روزها با همکاری شیار استودیو و در آستانه روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، اجرای پرفورمنس‌های محدودی را در تئاتر نصر، قبل از آغاز عملیات مرمت، برگزار کرده که تا ۳۱ فروردین ادامه خواهد داشت؛ اسدزاده درباره اینکه آیا گشایش تئاتر نصر می‌تواند رویای احیای تئاتر در خیابان لاله‌زار را محقق کند؟ می‌گوید: «من فکر نمی‌کنم چنین اتفاقی بیفتد چون با اینکه مدیران خیلی وعده می‌دهند اما تا عمل راه زیاد است. اینکه بخواهیم بخش زیادی از بودجه کشورمان را در چنین اوضاع و احوالی برداریم و آنجا خرج کنیم، سخت است.» اما مجید جعفری که خود روزگاری دست به مرمت این بنا زده بود، امیدوار است وعده راه‌اندازی موزه تئاتر در نصر سرانجام محقق شود و می‌گوید: «اگر این اتفاق بیفتد، بهترین و بزرگ‌ترین خدمت به تئاتر کشور شده است.»

گزارش: سبا حیدرخانی