در مستندات به جای مانده از گذشته تیرگان عنوانی آشنا در جشن‌های ایرانی است که نخستین روز تابستان و در گاهشماری ایرانی در تیرروز برابر با ۱۳ تیر ماه انجام می شده است.
به روایتی این جشن در گرامیداشت «تیشتر» ستاره باران‌آور در فرهنگ ایرانی است و در تاریخ سنتی نیز از تیرگان به عنوان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز یاد شده و از سویی ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه تیرگان را روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان بیان کرده است.
مردم فراهان اغلب کشاورز هستند و هر سال در ابتدای تابستان و همزمان با فصل برداشت محصول به شکرانه دسترنج کشت خود جشنی برگزار می کنند و این مهم در باورهای اهالی بومی این منطقه جایگاه خاصی دارد.

از نگاه مردم شناسی جشن تیرگان گردهمایی مردم بومی این منطقه با کارویژه وحدت بخشی جمعی و تقویت پیوست‌های اجتماعی و فرهنگی است و گوشه‌ای را آرایه های فرهنگی غنی این خطه را با پیام های ارزشمند به نمایش می‌گذارد.
تیرگان که در کنار جشن های نوروز، مهرگان و سده از مهمترین مراسم آئینی باستانی ایران زمین بوده است و در خاستگاه و علل برگزاری این جشن دو روایت مطرح است که اولی آن را به داستان پرتاب تیر توسط آرش کمانگیر منتسب می‌کند و روایت شده است که آرش به واسطه پرتاب این تیر مرز بین ایران و توران را مشخص کرد.
به روایت دیگر خاستگاه و علت جشن تیرگان به نزاع تیشتر فرشته باران با اپوش دیوخشکسالی بازمی گردد که روایت شده پس از سه روز تیشتر شکست خورده و به نزد خداوند می‌روند و با خواست خدا و پیروزی بر دیو خشکسالی آب به مزارع جاری می‌شود و با بارش باران در هفت اقلیم ایرانیان این روز را جشن و پایکوبی می‌کردند.
یکی از مناسک ویژه در جشن تیرگان فراهان رسم آب پاشان است که با آرزوی بارش مطلوب باران در سال پیش رو، برگزاری فال کوزه و دستبند تیر و باد همراه است.
آئین فال کوزه به این روال برگزار می‌شود که یک روز قبل از جشن تیرگان کوزه‌ای مملو از آب پاک به دوشیزه ای تحویل می‌شود و دوشیزه کوزه را به نزد افراد آرزومند می‌برد و هر فردی پس از نیت شی‌ای مانند انگشتری، گوشواره، سنجاق سر، سکه یا مانند این‌ها در آب کوزه می‌اندازد و در روز جشن سالمندان و بزرگان با صدای بلند شعرهایی را خوانده و در پایان هر شعر، آن دوشیزه یکی از آن اجسام را از کوزه بیرون آورده و آن را به فال نیک برای برآورده شدن حاجتش می‌گیرد.
آئین دستبند تیر و باد نیز رسمی است که در قالب آن دستبندی متشکل از هفت بند رنگارنگ بافته شده به دست بسته می شود و پس از ۹ روز با رفتن به مکانی بلند دستبند را باز و به باد می‌سپردند و آرزوهای خود را طلب می‌کنند.
این جشن در نقاط مختلف کشور در روزهای مختلفی برگزار می‌شود به طوری که مردم مازندران (ساکنان فیروزکوه، ساری، سنگسر و سوادکوه) این مناسک را در ۱۳ تیرماه و مردم فراهان در استان مرکزی و یزدی‌ها این آئین کهن را در روز اول تیرماه برگزار می‌کنند.
زرتشتیان کرمان نیز جشن تیرگان را در دهه دوم تیرماه جشن می‌گیرند و ارامنه اصفهان و برخی نقاط جهان، جشن تیرگان را روز سیزدهم ژانویه برگزار می‌کنند.
منطقه فراهان در استان مرکزی از خاستگاه‌های اصلی برگزاری این جشن است و منطقه زلف آباد هرسال با شکوه خاص آن را میزبانی می کند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: جشن تیرگان میراث معنوی باارزشی در این استان است که امسال آئینی در منطقه تاریخی زلف‌آباد همزمان با نخستین روز تابستان و به شکرانه برداشت گندم برگزار می‌شود.
«علیرضا ایزدی» افزود: جشن تیرگان به عنوان اثر ملی و معنوی شکرانه برداشت گندم و آب‌پاشان به ثبت رسیده و مکان اجرای آن در جوار آستان امامزاده احمدابن علی (ع) زلف‌آباد فراهان است.
وی اظهار داشت: جشن تیرگان فراهان دارای اصالت و غنای فرهنگی ناب است که در درون مایه خود نماد همدلی و تعاون مردم را دارد و باورهای محلی ساکنان منطقه در باروری نعمت و شکرانه آن را ارایه می‌دهد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: برپایی نمایشگاه عکس روستا، بازی‌های بومی محلی، نمایش امیرکبیر، تجلیل از پیشکسوتان فرهنگی و رونمایی از تمبر اختصاصی از جمله برنامه‌های تدارک شده برای جشن تیرگان امسال است.
ایزدی اظهار داشت: فرهنگ غنی ایرانی سرشار از جشن‌ها و آئین‌هایی است که هر یک بیانگر یکی از صفات ارزنده اخلاقی و انسانی است، سنت‌هایی که با باورهای پدران و نیاکانمان گره‌خورده است؛ ضرورت حفظ این آثار فرهنگی و تاریخی از آنجا بیشتر اهمیت پیدا می‌کند که هویت ما را شکل می‌دهد.
وی عنوان کرد: در منطقه فراهان جشن تیرگان به عید صغری و یا جشن آب پاشان نیز شهره است و مردم در کنار امامزاده زلف آباد گرد هم جمع می‌شوند و آئین‌های این جشن بزرگ را همراه با نیایش و شکرگزاری برداشت گندم و بازی‌های محلی را اجرا می‌کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی بیان کرد: اعتقاد مردم فراهان در این است که در این روز نباید در خانه ماند بلکه باید همراه با مردم جشن و پایکوبی داشت و آیین‌هایی چون آب پاشی را برگزار کرد البته اجرای مراسم تعزیه خوانی توسط گروهی که از هنرمندان تفرشی از دیگر برنامه‌های جانبی این آئین باستانی است.
ایزدی افزود: علاوه بر بومیان منطقه فراهان اهالی همدان، ملایر، قم و تهران در این جشن شرکت می‌کنند و حتی به فروش تولیدات خود از جمله سوغات، گیاهان دارویی، ابزار کشاورزی، صنایع دستی اقدام می‌کنند.
جشن تیرگان در دی ماه سال ۸۹ در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
بیش از ۲۰۰ روستای کوچک و بزرگ در دشت فراهان و کوه‌های اطراف آن پراکنده شده است.
۶۹۹۱/‏۶۰۱۳/‏