محدودیت منابع آب از نظر قرآن/آب مهم‌ترین مسأله در فقه اسلام است

حجت‌الاسلام سید مهدی طباطبایی، مدیر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی علامه بحرالعلوم به مناسبت هفته صرفه‌جویی در مصرف آب، درباره نگاه دین مبین اسلام در این موضع به خبرنگار مهر گفت: برای مدیریت و کنترل مصارف بیش از حد و خارج از نیاز هم در سطح عموم مردم جامعه و هم در سطح مصارف صنعتی، کشاورزی، آب و …، می‌توان دو نوع بازدارنده در نظر گرفت. اولین بازدارنده، تبعات منفی مالی برای افراد است. به طور مثال اگر هر خانواده در مصرف انرژی زیاده‌روی کنند، هزینه آب‌بها یا قبض برق و گاز آنها افزایش می‌یابد در این راستا دولت با اتخاذ بازدارندگی و اعلام افزایش قیمت‌ها، در نظر دارد که خانوارها صرفه‌جویی کنند. همچنین دولت با استفاده از استراتژی بازدارندگی برای بخش صنعت و کشاورزان، در نظر دارد که آنها هم در مصرف آب چاه صرفه‌جویی کنند. بنابراین وجود جریمه، افزایش هزینه‌ها، مشکلات مالی که منتج مصارف خارج از حد نیاز و ضرورت در مسائل، یک نوع بازدارندگی و کنترل محسوب می‌شود.

مهمترین عبادت، نماز است که باید برای آن وضو گرفت. اسلام بر این مسئله دقت نظر داشته که اگر برای گرفتن وضو، آب زیادی مصرف شود، به پای هر فرد نوشته می‌شود، چرا که ملائکه‌ای را مخصوص این کار قرار داده‌اند طباطبایی افزود: دومین نوع بازدارندگی، جا انداختن فرهنگ اسراف نکردن در جامعه است که می‌تواند بازدارندگی دینی، اقتصادی و اجتماعی را دربر گیرد، البته اگر در جایی چنین فرهنگی وجود نداشته باشد، اسراف، چنین مقوله‌ای را فرهنگی می کند.

وی توضیح داد: به طور مثال وقتی یک نفر به یک هتل دعوت می‌شود، حتی اگر در مصرف آب هتل صرفه‌جویی نکند، تأثیری بر مبلغ هزینه پرداختی به آن هتل ندارد یا اگر وی شیر آب وان را باز کرده و در آن آب‌تنی کند، روزی پنج‌بار حمام کند و کولر گازی را روشن بگذارد، جریمه‌ای در کار نیست و مشکلی برای این فرد پیش نمی‌آید. پس اینجا آن بازدارندگی اول کارساز نیست اما عامل بازدارنده‌ای که سبب عدم مصرف افراد شود، جا انداختن فرهنگ اسراف نکردن است.

مدیر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی علامه بحرالعلوم ادامه داد: ما باید در هر زمینه‌ای، قانون و رفتار را فرهنگ کنیم تا افراد فقط برای جریمه کردن پلیس، کمربند ایمنی خود را نبندند و پشت چراغ قرمز توقف نکنند و رعایت کردن این مسائل، فقط به دلیل تبعات منفی کار یا اسراف و مشکلات و خطرات جانی نباشد.

بهترین راه برای مدیریت مصرف آب، توسعه فرهنگ اسراف نکردن است

طباطبایی تاکید کرد: بهترین راه برای مدیریت مصرف آب، توسعه فرهنگ اسراف نکردن است که ما باید این فرهنگ را در جامعه و به خصوص در کودکان نهادینه کنیم. بنابراین باید به فرزند خود نسبت به پرهیز از اسراف و استفاده بیش از حد از آب، تذکر دهیم و بگوییم خداوند اسراف‌کنندگان را دوست ندارد. در این راستا باید فرهنگ اسراف نکردن در جامعه رواج پیدا کند.

وی تصریح کرد: مهمترین مسئله در فقه اسلام، آب بوده که به «باب آب‌ها» و «کتاب المیاه» معروف است. مهمترین کاربردی که آب در مسائل دینی دارد، در مقوله عبادات است. در عبادات آمده است که برای نماز باید غسل و وضو داشت و برای این منظور هم به آب نیاز است. هر مسلمان در طول روز چندین‌بار باید وضو بگیرد یا غسل کند. اسلام این مقوله را مدیریت کرده است. چرا که این کار فقط در یک روز انجام نمی‌شود و فرد مسلمان دائماً با وضو گرفتن سر و کار دارد. اسلام گفته است که آب وضو باید یک مُد باشد که با احتساب معیار تقریبی حال حاضر، ۹۰۰ گرم و کمتر از یک لیتر است. معیار آب مورد نیاز برای غسل کردن باید یک صاع باشد. یک صاع حدود سه تا چهار لیتر است. برخی افراد می‌گویند با دو بطری دو لیتری نمی‌توان غسل کرد درحالی‌که در غسل آمده است که حتماً نیاز نیست آب جریان پیدا کند، بلکه مانند روغن‌مالی، کفایت می‌کند که فقط آب به بدن خود بمالید، چرا که خداوند می‌فرماید این روش درستی است.

فساد از اختلاس بدتر است چرا که اختلاس یکدفعه ظاهر می‌شود ولی فساد جبران‌ناپذیر است. وقتی تالابی خراب شود، قابل ترمیم نیست و حتی سفره آب‌زیرزمینی که تمام شود، به جای آن آبی قرار نمی‌گیرد، تبدیل به فرونشست شده و دیگر جبران نمی‌شود مدیر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی علامه بحرالعلوم هشدار داد: اشکالاتی در مصرف آب وجود دارد و افراد متدین و مقدس که کاتولیک‌تر از پاپ هستند، می‌خواهند چهار قدم جلوتر از خدا حرکت کنند درحالی‌که خداوند می‌فرماید اگر فرش را یکبار با آب شرب بشویید، پاک است ولی این قبیل افراد می‌گویند که یکبار شستشو به دلشان نچسبیده است. بنابراین خداوند مقوله آب را در مسائل فقهی دخیل دانسته و در مسائل مربوط به نجاسات، وضو گرفتن و غسل کردن نیز معیاری در نظر گرفته که در کمترین حد مورد استفاده قرار گیرد.

طباطبایی یادآور شد: روایتی در مسئله وضو وجود دارد که می‌گوید: «اِن‌لله ملکاً یکتب سرف الوضوء کما یکتب عدواناً» یعنی خداوند فرشته‌ای دارد که اسراف در وضو گرفتن را ثبت و ضبط می‌کند. در برآیند چنین مسائلی، اسلام مصرف آب را کنترل کرده که هر فرد حق این را ندارد که بیش از آن مقدار مصرف کند. مهمترین عبادت، نماز است که باید برای آن وضو گرفت. اسلام بر این مسئله دقت نظر داشته که اگر برای گرفتن وضو، آب زیادی مصرف شود، به پای هر فرد نوشته می‌شود، چرا که ملائکه‌ای را مخصوص این کار قرار داده‌اند.

وی تاکید کرد: می‌گویند آبی که از شب مانده را نباید آشامید درحالی‌که وقتی بطری آب درپوش داشته باشد، ایرادی ندارد و حتی می‌توان آن آب را در گلدان ریخت، بنابراین دین به مقوله مصرف آب توجه دارد و روایت‌های بسیاری وجود دارد. در قرآن کریم آمده است «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ» یعنی ما به اندازه آب فرستادیم، ولی منابع آبی محدود است.

بهتر است برای هر کشاورز فرهنگی وجود داشته باشد که مصرف آب بیش از حد، اسراف و منابع آبی، محدود است

مدیر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی علامه بحرالعلوم درباره سهم دولت و مردم در این مساله گفت: در کنگره‌ای یکی از کارشناسان آب که فردی سالمند است، مطرح کرد که میزان مصارف خانگی آب زیاد نیست و بهتر است به مردم بگوییم که مصرف‌گرا باشند. من در واکنش به این مسئله گفتم که مگر کشاورزان یا صنعتگران جزو مردم نیستند؟ چند درصد مردم ایران را کشاورزان تشکیل می‌دهند؟ روی صحبت من با مردم و دولت است. ۷۰ درصد مصارف آب ایران به حوزه کشاورزی اختصاص دارد درحالی‌که همان فرد کشاورز مصرف خانگی هم دارد. بهتر است برای هر کشاورز فرهنگی وجود داشته باشد که مصرف آب بیش از حد، اسراف و منابع آبی، محدود است. در بسیاری از شهرها برای مصارف خانگی و مصرف آب شرب، مشکلاتی وجود دارد. ۲۰ درصد مصرف، آب شرب و مصارف خانگی است ولی تهیه آن کار دشواری است، چرا که آب شرب به جز آب صنعت است و با آب صنعت می‌توان هر کاری را انجام داد.

اگر تصفیه به همان گونه‌ای باشد که آب در زیر زمین؛ سفره‌های زیرزمینی و چاه‌هایی که فاضلاب در آن ریخته و تصفیه و وارد سفره‌ها می‌شود و مواد آلاینده، میکروب و حتی مواد مضر که به وسیله میکروسکوپ‌ها مشاهده می‌شود، در آن آب وجود نداشته باشد، آن آب پاک است طباطبایی اضافه کرد: مسئله دیگری که به دولت برمی‌گردد، مصارف صنعتی است. متأسفانه بسیاری از دولت‌های ایران به نام خدمت کردن به مردم و اصلاح امور و ایجاد عمران و آبادانی نه تنها برای آیندگان بلکه برای نسل کنونی هم مشکل‌آفرین شده و به تباهی و فساد دست زده‌اند. در این راستا باید برای دل خوش کردن مردم، صنعت‌های آب‌بر در کنار دریاها قرار گیرند. مردم ایران چنین تصوری را دارند که اگر کارخانه‌ای را در شهر خودشان راه‌اندازی کنند، خوب است حتی گاهی‌اوقات آن را مطالبه می‌کنند. این در حالی است که جلوی این مسائل گرفته نشده و به مردم آگاهی‌بخشی نشده که چنین مطالباتی را نداشته باشند، چرا که به ضررشان است. حتی اگر چهار نفر از افرادی که چنین مطالبه‌ای را دارند هم در کارخانه فولاد مشغول به کار شوند، کارخانه فولاد در کویر احداث نمی‌شود و باید جلوی این مقوله را گرفت. نمایندگان مجلس و مسئولان دولتی برای دلخوش کردن مردم، چنین اقداماتی را انجام می‌دهند درحالی‌که جز فساد و تباهی برای مردم جامعه، چیز دیگری به ارمغان نمی‌آورد. بنابراین مردم نباید مجوز تأسیس چنین کارخانه‌ای را طلب کنند چون به ضررشان است.

وی تاکید کرد: متأسفانه قرآن کریم در جامعه ایران مهجور است و از آن فقط برای سر مزار استفاده می‌کنند که عده‌ای بخوانند و در واکنش به آنها گفته شود که چه صدا و حافظه خوبی دارند که حافظ قرآن هستند. در داستان «خضر و موسی» آمده است که وقتی حضرت موسی و خضر (ع) وارد شهری می‌شوند، مردم شهر به آنها غذا نمی‌دهند و اذیتشان می‌کنند، حضرت خضر به حضرت موسی (ع) می‌گوید که «بیایید دیواری را بسازیم» و حضرت موسی (ع) در جواب می‌گوید که «مردم به ما خدمتی نکرده‌اند که بخواهیم چنین اقدامی را انجام دهیم». در آخر این داستان، حضرت خضر (ع) علت چنین اقداماتی را بیان می‌کند و می‌گوید که «زیر آن دیوار، برای دو بچه یتیم و آیندگان گنجی قرار دارد و باید آن را حفظ کنیم. با وجود آنکه آنها غافل و نادان هستند، ما را اذیت و زندانی کردند و هر بلایی که خواستند بر سر ما آوردند، ولی ما نباید برای آیندگان کوتاه بیاییم.» آنها از روی نافهمی، برای چاه‌آب به ما مجوز می‌دهند، درحالی‌که نوع مصرف آب کشاورزی را اصلاح نمی‌کنند.

مدیر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی علامه بحرالعلوم تصریح کرد: روی صحبت من فقط با افراد دولتی نیست، چرا که دین اسلام وظایف آنها را مشخص کرده است. دین اسلام گفته است که فساد نباید رخ دهد درحالی‌که چنین اتفاقی می‌افتد و فساد از اختلاس بدتر است چرا که اختلاس یکدفعه ظاهر می‌شود و چهار هزار میلیارد تومان با خود می‌برد، ولی فساد جبران‌ناپذیر است. وقتی تالابی خراب شود، قابل ترمیم نیست و حتی سفره آب‌زیرزمینی که تمام شود، به جای آن آبی قرار نمی‌گیرد، تبدیل به فرونشست شده و دیگر جبران نمی‌شود. حتی اگر صد هزار میلیارد تومان هزینه شود تا سفره‌ها سر جای خودش قرار بگیرد، سفره‌های آب زیرزمینی کرج و تهران در حال پایین رفتن است.

طباطبایی با اشاره به شبهاتی که برخی درباره بازچرخانی آب و استفاده مجدد از فاضلاب عنوان می‌کنند گفت: ملاکی در اسلام وجود دارد؛ هر چیزی که منفعت و سود عقلایی و عقلانی و منفعت شرعی عقلی داشته باشد، حتی خرید و فروش آن جایز نیست. زمانی می‌گفتند خرید و فروش خون جایز نیست، چون برای آن منفعتی تصور نمی‌شده است درحالی‌که الان خون گاو و گوسفند هم خرید و فروش می‌شود چون منفعت دارد و به نوعی از آن استفاده می‌شود. فاضلاب هم مانند پسماند چنین وضعیتی را دارد و قابل خرید و فروش است.

وی توضیح داد: به نظر من، دولت در جاهایی که از فاضلاب استفاده می‌کند، باید به مردم پول هم بدهد چون قابل خرید و فروش است. تفصیه فاضلاب و چرخه تبدیل آب‌های تصفیه شده از فاضلاب‌ها معمولاً می‌تواند مصارف کشاورزی و صنعتی داشته باشد.

مدیر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی علامه بحرالعلوم درباره پاک یا نجس بودن فاضلاب تصفیه شده نیز گفت: برای پاک شدن آن چند نکته وجود دارد؛ اول آنکه اگر آب از این حوضچه‌ها که از یک شیر آب به آب شرب و پاکیزه وصل است، خارج و همان‌جا ریخته شود، پاک است. به نظر من این کار علمی باید انجام شود. اگر تصفیه به همان گونه‌ای باشد که آب در زیر زمین، سفره‌های زیرزمینی و چاه‌هایی که فاضلاب در آن ریخته و تصفیه و وارد سفره‌ها می‌شود و مواد آلاینده، میکروب و حتی مواد مضر که به وسیله میکروسکوپ‌ها مشاهده می‌شود، در آن آب وجود نداشته باشد، آن آب پاک است چون این آب و فاضلاب استحاله می‌شود و فاضلاب نیست و وقتی زیر میکروسکوپ قرار می‌گیرد، همه ویژگی‌های آبی که از شیر خانه هر فرد می‌آید را دارد و پاک‌تر از آن است چون استحاله شده و به آن فاضلاب نمی‌گویند، بلکه آب می‌گویند.

طباطبایی تصریح کرد: در نتیجه اگر مشکلی هم وجود داشته باشد، مشکل شرعی نیست بلکه مشکل ذهنی یا فرهنگی است که باید حل شود، البته برخی از کشورها آن را حل کرده‌اند. حتی برخی از کشیش‌ها، سلبریتی‌ها و افراد سرشناس جامعه گفته‌اند که این آب از فاضلاب گرفته شده و یک «نیوواتر» و قابل شرب و مصرف است. درصد بالایی از مصرف آب شرب کشور سنگاپور، نیوواتر است، چون این فرهنگ جا افتاده و همه متوجه آن هستند و به جز مسائل شرعی، قبح عُرفی و ظاهری آن، برای مردم آن کشور حل شده است.