مروری بر برخی سنت‌های الهی در قرآن

مباحث گفتار «مروری بر برخی سنت‌های الهی در قرآن» با مباحث فلسفه نظری تاریخ (speculative philosophy of history) و جامعه‌شناسی (sociology) مرتبط است، گرایش‌های دیگر تاریخ­‌پژوهی عبارتند از: علم تاریخ (اعم از نقلی و تحلیلی) و فلسفه علم تاریخ (formal philosophy of history) که در واقع متدولوژی علم تاریخ است و در آثار قرن بیستم به بعد دیده می‌شود. قدمت زمانی مباحث فلسفه نظری تاریخ به زمان افلاطون برمی‌گردد در این مباحث، قانونمندی تاریخ و یا عدم آن و بر فرض قانونمندی، عوامل و علل ارتقا، انحطاط و به طور کلی عواملِ محرّک تاریخ و حرکت قافله بشریت بررسی می‌شود؛ تا پیش‌بینی ظنّی آینده­ تحولات تاریخی و عبرت‌گیری از گذشته ممکن گردد. زیرا طبیعت مشترک انسان‌ها، مقتضیِ سریان قواعد مشترک در زندگی اجتماعی آنان است. در این زمینه، آموزه‌های وحیانی قرآن، جایگاه رفتارهای قانونمند «رب‌العالین» را با توجه به توحید در تدبیر و تربیت انسان‌ها، به انسان معرفی می‌کند. معنای «سنّت» جریان یافتن قانونمند یک امر دانسته شده است در نتیجه قرآن، «سنّت­ الله» و نحوه­ رفتارهای خداوند با انسان‌ها را بیان می‌دارد که این رفتارها در عملِ یک جامعه تجسم می‌یابد؛ تغییر‌ناپذیر و همچنین تبعیض‌ناپذیر هستند.

سنت‌های الهی برخی اخروی و برخی دنیوی هستند، سنت‌های دنیوی، برخی فردی و برخی اجتماعی‌‌اند؛ سنت‌های اجتماعی به دو دسته «عام»(مطلق) و «خاص»(مقید یا مشروط) تقسیم می‌شوند. سنت‌های عام به اراده­ انسان‌ها ارتباطی ندارند و قوانینی هستند که شامل هر دو گروهِ حق و باطل می‌شوند اما سنت­های خاص فقط شامل گروه حق یا باطل می‌باشند.

سنت‌های عام(مطلق):

سنت هدایت از طریق فرستادن پیامبران برای تمام امت‌ها و جماعات انسانی (یونس:47-48؛ نحل:36؛ فاطر:24) البته از برخی آیات (فرقان:51) استفاده می‌شود، تمام اجتماعات هرچند اجتماعات کوچک، رسول نداشته‌اند؛ اما در مراکز و «اُمّ القری» رسولانی تمام کننده حجّت الهی، فرستاده شده‌اند.(قصص:59) سنت تنگی و رنج به منظور ایجاد حالت تضرّع برای پذیرش حق (انعام:42؛ اعراف:94) سنت ابتلا، فتنه و آزمایش، با خوشی‌ها و ناخوشی‌ها(بقره:155 و 214؛ آل عمران:140-144؛ توبه:116؛ یوسف:109-110؛ کهف:7-8؛ عنکبوت:2-3) سنت اجل و عمر محدود امّت‌ها (یونس:49؛ اعراف:34) سنت تقدیر و اندازه‌گیری معیشت و روزی انسان‌ها(شورا:27) سنت تفاوت‌ها و تفاضل‌های اجتماعی انسان‌ها(مائده:48؛ انعام:165؛ زخرف:32) سنت تأثیر زیربنایی انتخاب و اختیار انسان در تغییرات اجتماعی(رعد:11؛ انفال:53) سنت امداد (یاری رساندن) به مؤمنین و کافرین و اذن دادن در رسیدن به مقاصد اختیاری انسان‌ها (بقره:251-253؛ إسراء:18-20؛ شورا:20؛ هود:15-16) سنت إمهال (مهلت دادن) و عدم تعجیل در عقوبت مؤمنین و کافرین(نحل:61؛ فاطر:45) سنت بقای حق و امور مفید برای مردم و فنای باطل و امور غیر‌مفید(إسراء81؛ انبیاء:18؛ رعد:17)

سنت‌های خاص(مشروط):

سنت ازدیاد نعمات در پی شکرگذاری و نقصان نعمت در اثر ناسپاسی (ابراهیم:7؛انفال:53؛ نحل:112) سنت فزونی نعمات در اثر رعایت حدود الهی و اجرای فرامین پروردگار (اعراف:96؛ مائده:66؛ هود:2-3؛ نوح:2-4 و 10-12؛ جن:16؛ ابراهیم:7) البته در جامعه‌ای که معدودی از اهل باطل حضور دارند، آن‌ها هم به طفیل وجود مؤمنان بهره‌مند می‌شوند؛ اما برای آن‌ها حکم سنّت «إملاء و إستدراج» را دارد. سنت هدایت گام به گام و روز‌افزون در اثر پذیرش هدایت قبلی و استقامت و مجاهدت در راه خدا(مریم:76؛ محمد:17؛ یونس:9؛ انفال:29؛ طلاق:2؛ تغابن:11) سنت پیروزی و غلبه فکری و نظامیِ اهل حق، بر اهل باطل؛ و یاری اهل حق البته در حالی که پایداری می‌کنند(إسراء:4-8؛ انفال:7-8؛ مائده:56؛ یونس:103؛ حج:38-41؛ روم:47؛ صافات:171-173؛ غافر:51؛ محمد:7؛ آل عمران:146-148؛ اعراف:128و137؛ فتح:22-23) در آیات متعدّدی نمونه‌هایی از یاری‌رسانی‌های خداوند، به مؤمنین بیان شده است(آل عمران:123؛ انفال:9؛ توبه:25؛ فتح:18-19 و 26؛ احزاب:9-11؛ حشر:2؛صف:14) سنّت پیروزی نهایی حق بر باطل هم وعده داده شده است(نور:55-56؛ قصص:5-6؛ توبه:32-33؛ اعراف:128؛ انبیاء:105) سنت فروپاشی اقتدار جوامع در اثر طرد پیامبران(إسراء:76-77؛ ابراهیم:13) سنت گمراهی گام به گام اهل باطل(صف:5؛ روم:10؛ نمل:4؛ بقره:212؛ انعام:125) سنت املاء و إستدراج، یعنی بعد از این که انسان‌ها، هدایت‌گری‌های مکرر و تلنگرهای خداوند را نپذیرفتند، و سخنان انبیاء را تمسخر کردند، بر دل ایشان مهر زده می‌شود و به تدریج غرق در رفاه و لذات می‌شوند تا مغرور شده و دیگر به سوی خداوند مهربان و کریم باز نگردند؛ لذا به انواع فساد می‌پردازند و موجبات هلاک اُمّت را به دست خود فراهم می‌کنند.(آل‌عمران:178؛ انعام:44-45 و 123-125؛ اعراف:95 و 182-183؛ رعد:32؛ قلم:44-45؛ إسراء:16) سنت عذاب استیصال(ریشه‌کن کننده و بنیان‌کَن) که این نوع عذاب، به هیچ کدام از مؤمنین نمی‌رسد در آیات بسیاری در سرگذشت اقوام مورد غضب قرار گرفته­ خداوند، از این نوع مجازات یاد شده است.(انبیاء:11) سنت عذاب و گرفتاری‌های سخت و ناگهانی بر کافران(رعد:31)

به قلم حجت‌الاسلام سعید حسنی؛ استاد حوزه و دانشگاه

انتهای پیام