عبدالجبار کاکایی؛ سراینده ترانه‌هایی که اسیر پسند مخاطب نمی‌شود

به گزارش گروه اطلاع‌رسانی ایرنا، عبدالجبار کاکایی، شاعری است که در سال‌های اخیر بیش از غزل‌ها و مثنوی‌هایش، با ترانه‌هایش به مردم معرفی شده و نزد مخاطبانِ فرهنگ و هنر شناخته شده است. وی که در پانزدهم شهریور ماه ۱۳۴۲ در ایلام به دنیا آمده، تاکنون مجموعه‌های شعری گوناگونی را منتشر کرده است؛ آثاری چون آوازهای نخستین، با تو این ترانه‌ها شنیدنی است، با سکوت حرف می‌زنم، باغ خیالی، حق با صدای توست، تاوان کلمات، حبس سکوت، سال‌های تاکنون، مرثیه روح، فرصت نایاب و هرچه هستم از تو دورم، ازجمله دفترهای شعرِ پُرشمارِ عبدالجبار کاکایی است.

شعرِ کاکایی از دید محتوا متنوع است. او هم عاشقانه سروده، هم شعر دینی و آیینی دارد و هم در شعرِ اجتماعی و گاه اعتراضی آثار گوناگونی پدید آورده است. وی همچنین شماری از کتاب‌های شعر خود را با صدای خویش روایت کرده و به شکل کتاب صوتی در اختیار علاقه‌مندانِ شعر خود نهاده است. غزلِ طالع خورشید، نمونه‌یی است از شعر این شاعر:

من با توام... نه من، که تمام سکوت‌ها

بی‌اعتنا به خط‌کشی عنکبوت‌ها

می‌بینم اینکه طالع خورشید می‌دمد

بر صحنه تلاطم کف‌ها و سوت‌ها

می‌بینم ازدحام شگفت کبوتران

از بین دست‌های بلند قنوت‌ها

می‌بینم اینکه خاطره و خنده می‌شود

این های و هوی هرزه باد و بروت‌ها

شیرینِ من، به تلخی از این قصّه یادکن

وقتی که خاک پُر شود از طعم توت‌ها.[۱]

ترانه‌هایی که در پی مخاطب راه نمی‌افتد

سابقه سال‌ها سرایش شعر، موجب نشد که کاکایی در حوزه ترانه‌سرایی وارد نشود و ذوق و هنرِ شاعری خود را در این وادیِ از دور آسانِ از نزدیک سخت، به کار نگیرد. اتفاق را همین تجربه و سوادِ شاعریِ وی نه‌تنها در ترانه‌سراییِ او بسیار به‌کار آمده، که سبب شده بسیاری از ترانه‌هایش، توفیق ماندگاریِ در ذهن مخاطبان را داشته باشد؛ ترانه‌هایی که شاید شماری از مخاطبان ندانند، سروده‌ی کیست، اما در خلوتِ خاطره خود آن‌ها را زمزمه می‌کنند.

زبانِ شعری عبدالجبارِ کاکایی مانند هر شاعرِ راستینِ دیگر که شعر و اصول و فنون آن را می‌شناسد و می‌داند، دارای ضوابطی است. کاکایی چون «شاعر» است، مانند برخی مدعیان شاعری نیست که هرچه را به ذهنشان می‌رسد روی کاغذ می‌آورند و به اسم شعر تحویلِ مخاطبِ متاسفانه ناآگاه از شعر و ادبیات می‌دهند (که اگر این مخاطب، شعر می‌شناخت که خود را مخاطبِ چنین آثاری نمی‌کرد!)؛ مدعیانِ پُرمدّعایی که بی‌آنکه وزن و عروض و قافیه و صور خیال و بدیع و موسیقیِ کلام و هزار نکته باریک‌تر از موی دیگر را بدانند، آنها را در کارِ شعرسرایی و ترانه‌گویی لازم نمی‌دانند!

کاکایی از زمره شاعرانی است که ترانه خود را به پسندِ مخاطب نفروخته است؛ از این دید، می‌توان او را نیز دنباله‌رو شاعرانِ ترانه‌سرای بزرگی چون روانشادان استادان رحیم معینی کرمانشاهی، رهی معیّری، بیژن ترقی، اسماعیل نوّاب صفا، قیصر امین‌پور و نیز استادان امیرهوشنگ ابتهاج (سایه) و محمدعلی شیرازی است که به جای آنکه در پی سلیقه مخاطب راه بیفتند، سلیقه و پسندِ وی را به دنبالِ شعر و ترانه خویش روان می‌کرده‌اند. از این رو است که در ترانه‌های کاکایی نیز می‌بینیم که کلام، سَبُک نیست و وزن دارد. افزون براین، کاکایی به سبب همان اصول و ضوابطی که در شاعری برای شخصیتِ شعری خویش قائل است، کوشیده است که کلامِ خود را حرامِ هر موسیقی و صدایی نکند؛ و به‌نظر می‌رسد تا حدّ مطلوبی در این راه موفق بوده است.

آغازِ کار ترانه‌سراییِ عبدالجبار کاکایی با صدای فریدون آسرایی بوده است. او در گفت‌وگویی در این‌باره گفته است: اولین بار که من با موسیقی پیوند خوردم، جلسه‌یی با حضور فریدون آسرایی و بهروز صفاریان بود. من هیچ‌کدام از آن دوستان را نمی‌شناختم. شعر «کبوتر» در روزنامه جام جم چاپ شده بود و آنها گفتند می‌خواهند فریدون این شعر را بخواند. در آن جلسه می‌گفتم اگر این خواننده جادوگر هم باشد، نمی‌تواند بهتر از خودم شعر من را بخواند، چون با شعرم زندگی کرده‌ام. زمانی که صدا را پخش کردند، حس کردم که ایشان از خود من بهتر است و آن زمان قدرت جادویی صدای خواننده را در اجرای شعر فهمیدم. شاید اگر آنجا در ذوقم می‌خورد، قید ترانه را می‌زدم و می‌گفتم که دکلمه کنم بهتر است.[۲]

عبدالجبار کاکایی برای صداهای گوناگونی در موسیقی ایران ترانه سروده است؛ از بزرگانی چون علیرضا افتخاری، محمد اصفهانی، فریدون آسرایی و حسام‌الدین سراج گرفته تا جوان‌هایی چون سالار عقیلی، مانی رهنما، مجید اخشابی، حمید حامی، رضا صادقی، محمد علیزاده، فرزاد فرزین، محسن یگانه، حمیدرضا ترکاشوند، محمد معتمدی، احسان خواجه‌امیری، روانشاد بهنام صفوی، علی لهراسبی، رضا یزدانی و علی اصحابی. بسیاری از این خوانندگان قطعه‌هایی را با شعرِ عبدالجبار کاکایی برای عنوان‌بندی مجموعه‌های تلویزیونی و فیلم‌ها خوانده‌اند و تعدادی افزون بر تیتراژها، آثار آلبومی و تک‌قطعه‌هایی را هم براساس ترانه‌های کاکایی اجرا کردهاند. در ادامه این مطلب، شماری از این ترانه‌ها معرفی شده است.

ترانه‌هایی در رثای سالار شهیدان (ع)

داغ نهان: محمد اصفهانی

گریه نکن، می‌گذرد این شب محنت‌بار

یوسف تو شهره شود بر سر هر بازار

فردا، کاروان آید بر چاه

بیند، گوهری تابان چون ماه

دارد، در دل رازی از این شب کوتاه

ای آتش پنهان در من، برخیز

ای شسته به خون پیراهن، برخیز

برخیز با داغ نهان

برگیر این بار گران

روشن کن چشم جهان

خطبه بخوان زینب

خطبه بخوان زینب... .

این، بخشی است از ترانه بسیار زیبا، سوزناک و در عین‌حال شعورمندِ داغ نهان که فرید سعادتمند آهنگ آن را ساخته است. این ترانه خطاب به ام‌المصائب، حضرت زینب کبری (س)، سروده شده و طی آن به زیبایی به رسالتِ پیام‌آور کربلا اشاره شده است.

خون خدا: روانشاد اسحاق انور

اثری است در مایه دشتی، به آهنگسازی سید محمد هنجنی درباره اربعین حضرت امام حسین (ع) و شهیدان کربلا.

کربلا اسم تموم قصه‌ها است: علیرضا نوری

ترانه‌یی است به آهنگسازی محمدرضا چراغعلی.

تشنگان: بهرام نازمهر

این آهنگ، مرثیه‌یی است در آواز بیات ترک که بهرام نازمهر افزون بر خوانندگی، آهنگسازی آن را هم برعهده داشته است.

ترانه‌هایی در پاسداشت مقام شهیدانِ دفاع مقدس

بوی سیب: فریدون آسرایی

بوی سیب یکی از آثارِ بسیار شنیده‌شده فریدون آسرایی است. این اثر، ترانه‌یی است در تجلیل از شهیدانِ راست‌قامتی که جان در راه وطن دادند و سال‌ها بعد پلاک و تکه استخوانی از پیکرشان، شد ارمغانی برای سال‌ها چشم‌انتظاری مادران و پدرانِ دیده به در دوخته در فراق فرزند:

دسته‌گُلای بی‌زبون

گمشده‌های بی‌نشون

یه ریزه خاکسترشون

دو حلقه انگشترشون

یه تیکه استخونِ سَر

یه شاخه گل، یه بال و پَر

یه دکمه پیرهنشون

یه ذره خاک تنشون

تابوتای یه اندازه

تو هر کدوم یه سربازه... .

این قطعه به همراه ۱۰ آهنگ دیگر، در قالب آلبوم غریبه منتشر شده است؛ آلبومی که آهنگساز آن بهروز صفاریان بوده است.

زوج هنری فریدون آسرایی و عبدالجبار کاکایی چند قطعه دیگر نیز در مقام شهیدانِ دفاع مقدس پدید آورده است. ازجمله این آهنگ‌ها می‌توان به سرباز آخر (به آهنگسازی فریدون آسرایی و تنظیم پاشا یثربی) و شهید آرامش (آهنگساز: مهرزاد اصفهان‌پور؛ تنظیم: بهروز صفاریان) اشاره کرد.

نقاشی دیوارها: علیرضا شهاب

این ترانه را دکتر علیرضا شهاب در وصف سردارِ شهید محمدعلی جهان‌آرا، فرمانده سپاه خرمشهر، خوانده است. آهنگساز قطعه نقاشی دیوارها دکتر محمدرضا چراغعلی بوده و رحمت‌الله وطن‌دوست نیز آن را تنظیم کرده است.

خاک وطن: قاسم افشار

این قطعه که آهنگ آن را امیرهوشنگ شاهرخی ساخته، درباره جان‌های پاکی است که در راه وطن فدا شده‌اند.

شهید: محمد بابایی

محمد بابایی، خواننده جوانی است که چند قطعه را درباره شهیدانِ راه حق براساس ترانه‌های عبدالجبار کاکایی اجرا کرده است. یکی از این آثار، تک‌آهنگ شهید است به آهنگسازی علیرضا عسکران.

بابایی در آلبوم تب نیز آهنگ عطر عاشقی را با ترانه‌یی از کاکایی و آهنگ عسکران، در همین مضمون خوانده است.

تیتراژهایی که خاطره شده است

پیش‌تر اشاره شد که عبدالجبار کاکایی در سرودن ترانه‌ شماری از آهنگ‌های تیتراژهای سریال‌ها و فیلم‌ها نیز سابقه و شهرتی درخور دارد. تعدادی از ترانه‌هایی که او سروده، آن‌چنان شهرت و محبوبیت یافته که توانسته فارغ از جهانِ سریالِ مربوطه، در قالبِ اثری مستقل به خاطره مردم راه یابد و حیات هنری خود را ادامه دهد. آنچه در ذیلِ این سطور آمده، اشاره‌یی است گذرا به تعدادی از این آثار.

ارمغان تاریکی: محمد اصفهانی

چه در دل من، چه در سر تو

من از تو رسیدم به باور تو

تو بودی و من، به گریه نشستم، برابر تو

به خاطر تو،

به گریه نشستم،

بگو چه کنم؟... .

ارمغان تاریکی عنوان سریالی بود به کارگردانی جلیل سامان که در سال ۱۳۸۹ از شبکه سه سیما پخش شد. آرش مجیدی، لیلا زارع، امیر آقایی و سودابه بیضایی، بازیگران اصلی این مجموعه بودند. آهنگ تیتراژ این سریال را فرید سعادتمند ساخته است.

روزهای بهتر: علیرضا افتخاری

دل، دل دیونه

هر بار به تو نگفتم،

تا نشکنی ای دل،

به تو خیری نرسد... .

مجموعه‌ اپیزودیک روزهای بهتر در سال ۱۳۹۶ از شبکه یک پخش شد. این مجموعه را احمد زالی تهیه کرده و هر چند قسمت آن را یک نفر با حضور گروهی مجزا کارگردانی کرده است. آهنگ تیتراژ پایانی این مجموعه را سید عماد توحیدی ساخته و استاد علیرضا افتخاری آن را خوانده است. سابقه همکاری علیرضا افتخاری و عبدالجبار کاکایی به چند سال پیش از این قطعه باز می‌گردد؛ زمانی که شهرام منظمی تصنیف لبخند صبح را بر اساس شعر عبدالجبار کاکایی در وصف پیغامبر اکرم (ص)، ساخت و علیرضا افتخاری آن را اجرا کرد.

پروانه: مانی رهنما

در این شب سرد، بیدارم و بس

دلتنگ توام، درگیر قفس

با هرچه صدا، با هرچه نفس

فریاد از تو، ای عشق... .

همکاری فرید سعادتمندِ آهنگساز و عبدالجبار کاکاییِ شاعر در آهنگ تیتراژِ یکی دیگر از سریال‌های جلیل سامان در مجموعه پروانه ادامه یافت. این سریال در سال ۱۳۹۲ با بازی حامد کمیلی، سارا بهرامی، نیما رئیسی و الهام چرخنده از شبکه سوم سیما پخش شد.

سال‌های مشروطه: سالار عقیلی

تازه‌تر کن داغ ما را، طاقت دوری نمانده

شکوه سَرکن در تن ما، تاب مهجوری نمانده... .

تیتراژِ معروف سال‌های مشروطه را سالار عقیلی براساس آهنگی در مایه دشتی از ستار اورکی، خوانده است. مجموعه سال‌های مشروطه را محمدرضا ورزی با حضور بازیگرانی چون محمد صادقی، ایرج راد، اکبر عبدی، آزیتا حاجیان و تینا پاکروان کارگردانی کرده است.

سریال بچه‌های نسبتاً بد: فریدون آسرایی

یه وقتایی که تنهایی، خدا عاشق‌ترت کرده

باید دلتنگ باشی تا، بفهمی باورت کرده... .

یکی دیگر از همکاری‌های دامنه‌دارِ فریدون آسرایی و عبدالجبار کاکایی به تیتراژ پایانیِ سریال چه‌های نسبتاً بد، به کارگردانی سیروس مقدم بازمی‌گردد. آهنگ این اثر را امید محرم‌زاده ساخته است. در این مجموعه بازیگرانی چون حمید گودرزی، میلاد کی‌مرام، روان‌شاد سید علی طباطبایی و اشکان خطیبی بازی کرده‌اند و تهیه‌کنندگی آن را نیز مرحومِ سید کمال طباطبایی برعهده داشت.

هیهات: حسام‌الدین سراج

چه کنم با لاله‌رخی، که دمید از سینه خاک

ز شبِ آشفته چه غم، ز سرِ افتاده چه باک... .

هیهات نام فیلمِ سینمایی چهار اپیزودی است به کارگردانی دانش اقباشاوی، هادی مقدم‌دوست، هادی ناییجی و سید روح‌الله حجازی. تیتراژ پایانی این فیلم را حسام‌الدین سراج براساس آهنگی از فرید سعادتمند خوانده است.

نَفَس: محمد اصفهانی

کجا رفته بودی که از ردّ تو

یه رویای نزدیک با من نماند

یه آغوش خسته، یه حس لطیف

از این خواب تاریک با من نماند... .

سریال نفس جلیل سامان مجالی شد تا دوباره مثلث هنری محمد اصفهانی، عبدالجبار کاکایی و فرید سعادتمند آهنگی تازه به مخاطبان عرضه کند. این مجموعه در ماه رمضان سال ۱۳۹۶ از شبکه سوم سیما پخش شد.

شیدایی: علی لهراسبی

هنوز عادت به تنهایی ندارم

باید هرجوریه طاقت بیارم

اسیرم بین عشق و بی‌خیالی

چه دنیای غریبی بی تو دارم... .

تیتراژ پایانی سریال شیدایی را علی لهراسبی با آهنگی از روان‌شاد مرتضی پاشایی خوانده است. شیدایی نام مجموعه‌یی است که به کارگردانی محمدمهدی عسکرپور که در سال ۱۳۹۰ از شبکه سوم سیما پخش شده است. پرویزپورحسینی، آتنه فقیه‌نصیری، اندیشه فولادوند، عطا عمرانی و امیر جعفری از بازیگران شیدایی بوده‌اند.

چک برگشتی: حمیدرضا ترکشاوند

حال امروز من از آینه پیداست، بیا

سفره عید مهیاست، بیا

نوبت ماست، بیا

گل نه بر شاخه، که در دست تو زیباست، بیا

عمر گل امشب و فرداست، بیا

نوبت ماست، بیا... .

سریال چک برگشتی به کارگردانی سیروس مقدم و با حضور هدایت هاشمی، امیر جعفری و بهاره رهنما در نوروز سال ۱۳۹۱ از شبکه یکم سیما پخش شده است. تیتراژ این مجموعه دارای آهنگی است که ملودی آن در حال و هوای موسیقی محلی اجرا شده. این موسیقی را آریا عظیمی‌نژاد ساخته و حمیدرضا ترکاشوند خوانده است.

ملکوت: رضا صادقی

برا قُفلایی که بسته است

یه کلید مونده تو مشتم

به جنون رسیده کارم

بس که فرصت‌ها را کشتم... .

سریال ملکوت، اثر محمدرضا آهنج، در ماه مبارک رمضان سال ۱۳۸۹ از شبکه دو سیما پخش می‌شد. محمدرضا شریفی‌نیا، کوروش تهامی و پروانه معصومی از بازیگران این سریال بوده‌اند. آهنگ عنوان‌بندی ملکوت را بهنام ابطحی برای صدای رضا صادقی ساخته است.

سریال ستایش ۲: امیرعباس گلاب

بشین پای حرفای من

بشین با تمام وجود

من از عشق می‌گم

تو هم، بگو رفتنت خواب بود... .

امیرعباس گلاب آهنگی را که امید کرامتی عالی براساس شعر عبدالجبار کاکایی ساخته، برای تیتراژ سریال ستایش ۲ خوانده است. ستایش ۲ به کارگردانی سعید سلطانی و با هنرمندی داریوش ارجمند، نرگس محمدی، مهدی سلوکی و سیما تیرانداز در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ از شبکه سوم سیما پخش شده است.

دیگر تیتراژها

به جز ترانه‌های یادشده، ترانه تیتراژ سریال‌های ذیل را هم عبدالجبار کاکایی سروده است:

آخرین دعوت (محمد اصفهانی)، باغ شیشه‌یی (فریدون آسرایی)، باغ سرهنگ (علیرضا روزگار)، زن بابا (امیرحسین مدرس)، راز پنهان (فرزاد فرزین)، جراحت (آریا عظیمی نژاد)، سراب (محمد علیزاده)، سایه سلطان (سالار عقیلی)، رازهای یک خانه (رضا یزدانی)، یک وجب خاک (مجید اخشابی) و خاتون (سالار عقیلی).

ارجاع‌ها:

۱. از مجموعه‌ شعر تاوان کلمات؛ انتشارات نیستان؛ ۱۳۹۴.

۲. «عبدالجبار کاکایی: بسیاری از خوانندگان پاپ درک درستی از شعر ندارند»؛ گفت‌وگو با سایت موسیقی ما؛ تاریخ انتشار: ۲۴ امرداد ۱۳۹۶.