سوگواره‌ عاشورایی دیار قومس/دل‌های کویری در عزای حسین(ع) می‌تپد

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - محمدحسن مقدم نیا: آئین‌های معنوی محرم در استان سمنان به‌تناسب اقلیم کویری این استان دارای شرایط متفاوتی هستند از سینه‌زنی در میدان‌ها باز تا سنگ‌زنی رایج بین مردمان دامغان‌همه یک هدف‌دارند آن‌هم عزاداری برای سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع)؛

عزاداری مردم استان سمنان در دهه نخست محرم از پنج، شش روز مانده به این ایام و با حضور در مساجد برای غباروبی و سیاه‌پوش اماکن برگزاری عزاداری امام حسین(ع) آغاز می‌شود، مساجدی که غبارروبی شده‌اند و امروز با پرچم‌های عزاداری اباعبدالله(ع) سیاه‌پوش می‌شوند تا رنگ و بوی محرم در شهر بپیچد، قومسی‌ها اما مراسم خاص خود را نیز دارند.

برای مثال می‌توان به پوش تکیه بازار شاهرود و همچنین تکایای سمنان اشاره کرد. در سمنان اما خیمه عزاداری امام حسین(ع) در روز اول محرم برپا می‌شود تا همگان بدانند عزای امام حسین(ع) فرارسیده است.

آئین معنوی پوش تکایا

مراسمی معنوی دیگری نیز یک روز به محرم در شاهرود و با حضور خادمان و عزاداران حسینی در پشت‌بام تکیه با دمیدن در شیپور و مدح و ثنای امام حسین(ع) برگزار می‌شود که آن را مراسم پوش تکیه بازار می‌نامند که طی آن سقف پارچه‌ای بزرگ تکیه‌بر روی میله‌ها قرار می‌گیرد و سپس از جهات مختلف کشیده می‌شود تا پوش دقیقاً بر سر جایش قرار گیرد و سپس طناب‌ها را محکم می‌کنند.

همان‌طور که حاج رضا جلالی خادم قدیمی تکیه بازار شاهرود به خبرنگار مهر، می‌گوید: این مراسم به‌واقع نمادی از آغاز سوگواری محرم است خادمان تکیه بانوای خود به مردم منطقه اعلام می‌دارند که رخصت برای بیرون آوردن لباس‌های مشکی از جامه‌دان‌ها فراهم است.

علم‌بندان‌ هم دیگر رسم مردمان استان سمنان است، هر هیئت و مسجد و طایفه‌ای که دسته عزاداری اباعبدالله(ع) را راه می‌اندازد برای خویش علامت و طوق و علمی دارد که هرسال در نزدیکی محرم با حضور زنان و مردان متدین و خداجوی تزئین می‌شوند، همچنین عکس درگذشتگان و بزرگان آن هیئت که امروز در بین ما نیستند نیز در بالای مراسم جای می‌گیرد.

رخصت برای عزاداری محرم

حضور در تکایا و تکریم سادات در شب یک روز مانده به محرم همراه با خارج ساختن چلچراغ‌ها و شمعدان‌ها برای گردوغبار گیری از آن‌ها و افروختنشان از دیگر مراسمی است که در دامغان، شاهرود و بسطام مرسوم است این مراسم عموماً با حضور امام‌جمعه با بزرگان برگزار می‌شود و در انتهایش نذوراتی هم پرداخته می‌شود.

محمدرضا حسینی پیر غلام اهل بیت (ع) نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، درباره مراسم اذن عزاداری ماه محرم، می‌گوید: این مراسم به‌نوبه خود رخصتی برای آغاز عزاداری از بزرگان شهر و امام‌جمعه نیز محسوب می‌شود چراکه او آخرین شمعدان را روشن کرده و فانوس‌ها و شمعدان‌ها و چلچراغ‌ها را به دست مردم می‌دهد تا مسئولان هیئات مذهبی که گردهم ایستاده‌اند آن‌ها را دست‌به‌دست کنند.

وی می‌افزاید: مراسم سنتی یا عباس در شاهرود اما شاید آغازی بر اوج‌گیری عزاداری دهه اول محرم در استان سمنان باشد مراسمی که قدمتش به بیش از یک قرن گفته‌شده و در آن‌ همه هیئت‌های عزاداری با حضور در تکیه بازار طی مراسمی سنتی با طوق‌هایشان به هم سلام داده و به‌نوعی عزای امام حسین(ع) را به یکدیگر تسلیت می‌گویند.

این پیر غلام می‌گوید: پس‌ازآن باهم در قالب یک دسته سینه‌زنی کرده و به خیابان قدوسی می‌آیند و با نوحه‌ای که پاسخ آن از سوی مردم یا عباس یا عباس است به عزاداری می‌پردازند از این مراسم به بعد دیگر تمام هیئت‌های مذهبی و دسته‌های عزاداری شهر شاهرود در خیابان‌ها به راه می‌افتند و تا پایان دهه به عزاداری می‌پردازند.

آئین سنگ‌زنی در رثای حسین(ع)

پژوهشگر آئین عزاداری محرم استان سمنان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: مراسم سنگ‌زنی از دیگر آئین سنتی استان است که در بسطام و دامغان و گرمسار و علاء سمنان و ... برگزار می‌شود.

محمد حاجی علیان می‌گوید: سنگ‌زنی نوعی عزاداری است که در مازندران، یزد و ... نیز دیده می‌شود، در آن سنگ‌ها به‌صورت سه ضرب یکی در میانه سینه یکی در بالای سر و یکی در ورای گردن به هم اصابت می‌کنند و صدایی از برخورد سنگ‌ها به هم ایجاد می‌شود که با ضرب نوحه سه ضرب هماهنگی خاصی دارد همچنین عزاداران و سنگ زنان دوضرب از کوبیدن سنگ‌ها را به یک سمت و ضرب سوم را با چرخشی ۱۸۰ درجه‌ای به سمت مخالف می‌زنند تا از دور جلوه‌ای هماهنگ و چشم‌نواز در نظم عزاداران حسینی دیده شود.

عزاداری دامغانی‌ها هم در روز ششم با جامه کردن طوق‌ها و خواندن خطبه ۱۴ معصوم به اوج می‌رسد، رسمی دیرینه که آن را بسیار کهن می‌دانند هرچند کسی تاریخچه دقیق آن را نمی‌داند، در این مراسم امنای مساجد و هیئت‌های مذهبی گردهم آمده و طوق‌ها را که مزین به پارچه‌های سبز و مشکی و قرمز هستند به دست می‌گیرند و در میان دود اسپند نوحه‌خوانی بر سر و سینه می‌زنند.

دامغانی‌ها همچنین یکی از کهن‌ترین رسوم عزاداری ماه محرم استان سمنان رادارند که نامش را علم گردش می‌گویند همچنین مراسم آی دوستان محرم آمه یا همان محرم آمده از دیگر رسوم دامغانی‌ها به‌خصوص در منطقه طزره است که آن‌هم به عقیده برخی چهار قرن قدمت دارد.

ورود امام حسین(ع) به دشت کربلا

مراسم محوری که گرمساری‌ها در دهه محرم نخست برگزار می‌کنند آئین گرامی‌داشت ورود امام حسین(ع) به دشت کربلا است که در آن دسته‌های عزاداری گردهم می‌آیند و با عَلَم و کُتَل نوحه‌ای مشترک می‌خوانند و بر سر و سینه می‌زنند، این مراسم بیشتر در گرمسار رواج دارد.

سینه‌زنی در هر نقطه‌ای از ایران اسلامی بنا به سبک زندگی افراد متفاوت است، مثلاً جنوبی‌ها کمر یکدیگر را گرفته و خم می‌شوند و مانند تور ماهیگیری که از آب بیرون می‌کشند با دست بر سینه می‌کوبند، آئین عزاداری مردم استان سمنان نیز این‌گونه است.

روستا گردی و پذیرایی عزاداران

سینه گِرد یا دَواری که مردم بسطام و شاهرود می‌زنند به‌نوعی نماد بیل زدن به زمین و برآوردن محصول است، یعنی یک‌پا تا اندازه یک ساق بالا می‌آید سپس باقدرت بر زمین کوبیده می‌شود و هم‌زمان دست بر سینه می‌آید به‌خصوص این مراسم را می‌توان در زیر استاق شاهرود شامل خوریان و کلاته‌خان و قلعه شوکت و ... با نوحه معروف شَه باوفا ابوالفضل(ع) دید.

حسینی پیر غلام شاهرودی و خادم اباعبدالله(ع) درباره دیگر رسوم عزاداری محرم می‌گوید: رسمی دیگری که باید به آن اشاره کرد آئین روستاگردی در هر منطقه از شاهرود و دامغان است به این معنی که در هرروز از دهه اول محرم یک روستا میزبان روستاهای هم‌جوار است و پس از عزاداری اطعام مردم نیز برقرار می‌شود.

وی می‌گوید: برای مثال دسته‌های عزاداری دهملا و راینجان و علی آباد و صالح‌آباد و کلاته ملا و ... در یک رسم دیرین از پیش تعیین‌شده، هرکدام یک روز از محرم را میزبان عزاداران سایر روستاها است و روز بعد نوبت دیگر روستا می‌شود. این آئین به‌نوعی عرض تسلیت و اطعام مردم هم‌جوار یک منطقه است.

شیرخوارگان حسینی و همدردی با رباب

دیگر مراسمی که در استان سمنان طی چند سال اخیر بسیار موردتوجه قرار می‌گیرد مراسم شیرخوارگان حسینی در اولین جمعه ماه محرم است که این مراسم با شور و حرارت خاصی در ۱۵۰ نقطه از استان در سال جاری برگزار شد. همچنین مراسم دیگری که در سال‌های اخیر به آن پرداخته می‌شود احلی من العسل است که به طور خاص ویژه نوجوانان و همچنین سالروز شهادت حضرت قاسم(ع) است که در سن ۱۴ سالگی در لشگر امام حسین(ع) شمشیر زد و به فیض شهادت در رکاب امام نائل آمد.

عزاداری ماه محرم در استان سمنان اما با رسیدن به تاسوعا و عاشورا رنگ و بویی دیگر می‌گیرد آئین‌هایی چون شام غریبان، نکن ای صبح طلوع، نخل گردانی و تعزیه‌خوانی و ... در این روزها رواج دارد و مردم نذوراتی چون حلیم و شله‌زرد را نیز در دستور کارشان قرار می‌دهند.

مکن ای صبح طلوع

شام غریبان در جای‌جای استان سمنان با روشن کردن شمع و دعا خواندن برگزار می‌شود و مردم تا پاسی از شب در منبر خانه‌ها و مساجد هستند همچنین دسته معروف مکن ای صبح طلوع در شاهرود هم‌زمان با شب عاشورا میزبان عزاداران می‌شود به‌گونه‌ای که دسته‌ای از عزاداران از ساعت ۱۲ شب در خیابان‌ها و کوچه‌های محله قدیمی شهر به راه می‌افتند سینه می‌زنند و به جلوی تمام مساجد منطقه سرکشی می‌کنند و آنجا از عزاداران پذیرایی می‌شود.

این دسته عزاداری تا اذان صبح به راه خویش ادامه می‌دهد و درنهایت با خواندن نماز صبح و صرف صبحانه به میزبانی یکی از مساجد این دسته به کار خود پایان می‌دهد و عزاداران حسینی استراحتی می‌کنند تا برای مراسم ظهر عاشورا آماده باشند.

تازاندن اسب، درست کردن خیمه‌ها و آتش زدن آن‌ها، نوجه خوانی و سینه‌زنی و زنجیرزنی، طوق گردانی و اقامه نماز ظهر عاشورا اما مراسمی است که در روز عاشورا در شهرها و روستاهای استان سمنان برگزار می‌شود همچنین نخل گردانی در برخی شهرها و روستاهای استان روز عاشورا و در برخی شهرها و روستاهای دیگر روز بعد از عاشورا برگزار می‌شود که تقریباً تفاوتی با سایر شهرهای ایران اسلامی ندارد.

نخل گردانی و دسته بنی اسد

در سرخه اما نخل گردانی حتماً با چرخش پنج‌باره نخل همراه می‌شود در شاهرود اما تیرهای چوبی نخل هرکدام به نام یک هیئت هستند و باید هر فرد چوب هیئت خود را به دست بگیرد عمدتاً مراسم نخل برداری با سخنرانی و سینه‌زنی همراه می‌شود. نقطه عطف نخل برداری استان سمنان اما در شاهرود و قرائت نوحه طوطی شکر خوار است که ۶۰ سال در حال برگزاری است و سینه و به سینه نقل می‌شود.

فردای روز پایانی دهه اول محرم اما مراسمی موسوم به دسته‌بندی اسد نیز در برخی شهرهای استان سمنان برگزار می‌شود، دسته‌ای شامل شترها، اسب‌ها و کجاوه‌ها و عزادارانی که لباس‌های اسرای کربلا به تن دارند و به‌نوعی نماد بردن اسرا از دشت و جمع‌آوری اجساد کشتگان کربلا است. مراسمی که با راه انداختن دسته در شهر و معابر آن همراه می‌شود و در سال‌های اخیر هم خیلی موردتوجه قرارگرفته است.

اطعام عزاداران حسینی

ویژگی عزاداری در دیار قومس اطعام است از نخستین شب محرم تا پایان دهه نخست در تمام مساجد و هیئت‌ها اطعام عزاداران ‌هم ظهر و هم شب برقرار است حتی در برخی هیئت‌ها مانند دامغان و سمنان و شاهرود صبحانه نیز به عزاداران داده می‌شود درنتیجه همه در سفره اهل‌بیت(ع) طی یک دهه عزاداری محرم مهمان می‌شوند و این نشان می‌دهد که مردم استان سمنان در محرم تا چقدر هوای مستمندان و دستگیری از فقرا و همچنین اطعام برکت خوان عزاداری رادارند.

عزاداری در هر منطقه از ایران اسلامی شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد اما ویژگی مشترک همه آن‌ها عشق مردم به اهل‌بیت(ع) و سالار شهیدان است عشقی که نه‌تنها کم‌فروغ نمی‌شود بلکه سال‌به‌سال بر تعداد عزادارانش افزوده می‌شود.

بسیاری معتقد هستند برای اینکه این جمعیت عزادار سال‌به‌سال افزوده شوند می‌بایست مراسم سنتی و عزاداری‌های سنتی دیار قومس را حفظ کرد و آنان را میراثی برای آیندگان دانست.