خلاقیت و جسارت؛ راه برون رفت از تکرار و کلیشه سازی در سینمای دفاع مقدس

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ جنگ تحمیلی از همان روزهای اولیه و در نخستین سال‌های دهه۶۰ خورشیدی ایده یی حساس و ناب برای ساخت فیلم از طرف سینماگران بود؛ موضوعی که در ابتدا با کمترین امکانات موجود و با استفاده از تصویرهای مستند (مانند آنچه در آثار اولیه ابراهیم حاتمی کیا دیده می شود) به آن پرداخته می‌شد اما به تدریج با ورود کارگردانانی چون ساموئل خاچیکیان(عقاب ها۱۳۶۳)، رسول ملاقلی‌پور(بلمی به سوی ساحل ۱۳۶۴، نینوا ۱۳۶۲) و ابراهیم حاتمی‌کیا (هویت۱۳۶۵، دبده بان۱۳۶۷) به این عرصه و پرداختن داستانی به موضوع جنگ تحمیلی، به‌عنوان یکی از موضوعات اصلی سینما درکنار ژانرهای درام و کمدی معرفی شد.

ساخت این‌گونه فیلم‌ها در دهه۷۰ خورشیدی به اوج خود رسید و بسیاری از آثار ماندگار دفاع مقدس در این سال‌ها ساخته شد. کیانوش عیاری با آبادانی‌ها ۱۳۷۱، محمد بزرگ نیا با جنگ‌نفتکش‌ها ۱۳۷۲، جواد شمقدری با بربال فرشتگان ۱۳۷۱، ملاقلی پور با سفر به چزابه ۱۳۷۴و حاتمی کیا با از کرخه تا راین ۱۳۷۱، روبان قرمز ۱۳۷۷و آژانس شیشه‌ای۱۳۷۶ از جمله آثار ماندگار این دهه بوده اند و همچنان به‌عنوان آثار شاخص سینمای دفاع مقدس از آن‌ها یاد می‌شود.

در دهه ۸۰ خورشیدی نیز، ساخت فیلم‌هایی با این مضمون، روندی نزولی به خود گرفت. کم‌کار شدن ابراهیم حاتمی‌کیا، درگذشت رسول ملاقلی‌پور و ورود نکردن سینماگران جوان به این عرصه را شاید بتوان از عوامل تاثیرگذار افول سینمای دفاع مقدس در دهه۸۰ خورشیدی دانست.

اما دهه ۹۰ خورشیدی برخلاف دوران نزول سینمای دفاع مقدس در دهه۸۰، سینماگران تازه‌ نفسی وارد عرصه ساخت فیلم در حوزه دفاع مقدس شدند و جانی دوباره را به این حوزه بخشیدند. این نسل جوان و جویای نام با ورود به سینمای جنگ، روایت‌های متفاوتی را در این حوزه نسبت‌ به سال‌های پیشین ارائه کردند؛ تفاوت‌هایی که همچنان نوپاست و باید برای به بلوغ رسیدن، چندسالی به آن پرداخته شود. شاید همین نوپایی در این حوزه باعث شده‌ است که وقتی می‌خواهیم آثار ماندگار سینمای جنگ را نام ببریم، همچنان به دهه‌های۶۰ و ۷۰ خورشیدی رجوع ‌کنیم، با این حال نمی‌توان داستان‌ها و ماجراهای تازه‌ای را که در این سال‌ها به آن پرداخته شده است، نادیده گرفت.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه هفته مقدس و در گزارش پیش‌رو به این تغییرات و فیلم‌هایی که در دهه۹۰خورشیدی با موضوع دفاع مقدس ساخته شده‌اند، پرداخته است:

ایستاده در غبار

فیلم ایستاده در غبار به روایت زندگی احمد متوسلیان از دوران کودکی تا سال های حضور در هشت سال دفاع مقدس می پردازد. فیلمنامه فیلم به وسیله محمدحسین مهدویان به نگارش درآمده است و خودش کارگردان فیلم است. این فیلم، دومین همکاری مشترک محمد حسین مهدویان و حبیب الله والی نژاد بعد از سریال آخرین روزهای زمستان و محصولی از سازمان هنری و رسانه یی اوج است.

ایستاده در غبار در جشنواره فیلم فجر سی و چهارم توانست سه سیمرغ و یک جایزه ویژه از جمله جایزه ویژه کارگردانی نگاه نو و سیمرغ بلورین بهترین جلوه های ویژه میدانی و بصری، طراحی صحنه، بهترین فیلم سودای سیمرغ را دریافت کند. مهم ترین عامل موفقیت ایستاده در غبار که باعث شد، سیمرغ بهترین فیلم را در سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر از آن خود کند، این است که این فیلم قصد ندارد، تقلب و زیاده گویی کند یا قصد ندارد، وارد قصه شود که به خیانت، پنهان کاری و سیاه نمایی جامعه ختم شود، بلکه این فیلم سعی دارد، فضایی را به تصویر بکشد که به مخاطبش بگوید، سینما فراتر از آن چیزی است که تصور می شود، ایستاده در غبار غلوگویی نمی کند و بی حساب قهرمان خلق نمی کند.

تنگه ابوقریب

فیلمی به کارگردانی بهرام توکلی، تهیه‌کنندگی سعید ملکان و محصول سازمان هنری رسانه‌یی اوج در ۱۳۹۶ خورشیدی است که با رویکردی متفاوت از جنگ، داستانی واقعی را از دفاع‌ گردان عماریاسر لشکر۲۷ محمد رسول‌الله دربرابر لشکرکشی رژیم بعثی برای عبور از تنگه ابوقریب به تصویر می‌کشد. هرچند انتقادهایی به فیلم‌نامه تنگه ابوقریب وارد است اما فضاسازی و جلوه‌های میدانی این فیلم، آن را به یکی از آثار درخور توجه در حوزه دفاع مقدس تبدیل کرده‌ است.

تنگه ابوقریب در کنار مغزهای کوچک زنگ زده با ۱۱ نامزدی سیمرغ بلورین پیشتاز جشنواره سی و ششم شدند. این فیلم با دریافت ۶ سیمرغ بلورین بیشترین سیمرغ را از سی و ششمین دوره جشنواره فیلم فجر دریافت کرده‌است.

بهرام توکلی در این فیلم تلاش دارد تا توصیف گر ماجرا باشد و مخاطب خود به قضاوت بنشیند. تنگه ابوقریب یک ویژگی متمایز از دیگر آثار دفاع مقدسی دارد و آن هم شیوه بازنمایی اش از شهداست. شهدایی که پا در زمین و سر بر آسمان دارند. آن جا که همایون اسعدیان نیز درباره این آسیب می گوید: اگر شهدا و خانواده ‌هایشان را در حد قدیسانی بالا ببریم که دسترسی به آن‌ها مقدور نباشد، بسیاری از جوانان امروزی از آن‌ها فاصله می ‌گیرند. آیا این جنگ، آخرین جنگ ما بوده است؟ مگر نه این‌که ما همواره در معرض تهدید هستیم؟ خدای ناکرده در چنان شرایطی با تبلیغی که خود کرده ‌ایم آیا می ‌توان از جوان امروزی توقع داشت که همچون شهدا رفتار کند؟ خودمان به آنها قبولانده ‌ایم که شهدا قدیس بوده ‌اند و دسترسی به آنها ممکن نیست! بهتر نیست در این زمینه واقعیت را بگوییم؟ تنگه ابوقریب نیز راوی تحول همین انسان های معمولی است که در شهر مانند بقیه زندگی می کنند و نفس می کشند و آب هویج هم می خورند! اما دانشگاه جبهه از آن ها انسان هایی متفاوت می سازد.

چ

چ ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا نیز از آثار به‌یادماندنی این دهه است. او نیز سراغ یکی از چهره‌های مهم جنگ رفته و ۲ روز از زندگی شهیدچمران را در درگیری پاوه، روایت کرده است. با نگاهی به این سه فیلم می‌توان استنباط کرد که سینماگران در دهه‌ اخیر به روایت داستان‌هایی مستند و واقعی از دل جنگ روی آورده‌اند. داستان‌هایی مستند و واقعی که در دهه‌های قبل کمتر شاهد روایت آن‌ها بودیم.

فیلم چ دارای ۵۲۰ پلان است و در مقایسه با فیلم‌های دیگر ژانر سینمای جنگی ایرانی، دارای جلوه‌های ویژه و صحنه آرایی‌های نظامی کم‌نظیری است. فیلمبرداری این فیلم پنج ماه، صداگذاری ۶ ماه، مونتاژ چهار ماه و عملیات خلاقه ویژوال افکت آن نیز ۱۶ ماه به طول انجامید و همگی به صورت بی‌وقفه انجام شد.

عده‌ای معتقدند نام فیلم، یادآور نام چه‌گوارا است و سازنده با این کار قصد داشته تا میان چمران و چه‌گوارا قیاس کند. پیش از این در همایشی با نام چه مثل چمران که در سال ۱۳۸۶ در دانشگاه تهران برگزار شده‌ بود، چنین مقایسه‌ یی جنجال‌برانگیز شده‌بود.

علی کشوری فرزند شهید احمد کشوری با اشاره به سخنان ابراهیم حاتمی‌کیا در نشست خبری فیلمش در جشنواره فیلم فجر به انتقاد از نحوه پرداختن به نقش شهیدان کشوری، شیرودی، سهیلیان و تیمسار فلاحی در این فیلم پرداخت: آقای حاتمی‌کیا حتی به خودشان اجازه دادند در نشست خبری فیلم در جشنواره به یک مطلب نادرست اشاره کنند، وی گفته بود که شهید کشوری کسی بود که بعد از جنگ شناخته شده بود، در حالی که شهید کشوری مبارزاتش در زمان شاه و در زمان ارتش شاهنشاهی بود، همچنین به دلیل دستگیری به وسیله ساواک مورد شکنجه قرار گرفته بود و در عملیات پاوه که در فیلم «چ» به نمایش گذاشته می‌شود حضور فعالی داشت، در واقع شهید کشوری در این عملیات همراه با شهید شیرودی و شهید سهیلیان پاوه را نجات می‌دهند. من نمی‌دانم آقای حاتمی‌کیا بر پایه چه اسناد و مستنداتی فیلم «چ» را ساخته‌است که به آن شکل در می‌آید و بعد هم عنوان می‌کند که من چمران خودم را ساخته‌ام!

ضدگلوله

در این میان، تنها تجربه موفق در ساخت فیلم‌های کمدی جنگی در سال‌های اخیر به ۱۳۹۰ خورشیدی و فیلم ضدگلوله مصطفی کیایی برمی‌گردد. این فیلم هرچند که شباهت‌های زیادی به فیلم لیلی با من است دارد، از آن می‌توان به‌عنوان فیلمی موفق در حوزه کمدی جنگی یاد کرد. اما در مجموع مرور فیلم‌های ساخته‌شده در این حوزه نشان می‌دهد که این ژانر از دفاع مقدس همچنان با ضعف روبه‌رو است؛ ضعفی که بخش مهم آن از ورود کمدی‌های ضعیف به تمام حوزه‌های سینمای ایران نشات می گیرد.

داستان این فیلم مربوط به اواسط دهه ۶۰ و اوج دوران جنگ ایران و عراق است که قصه مردی حدود ۵۰ ساله در تهران را روایت می‌کند که مشغول قاچاق نوارهای لس آنجلسی و فیلم‌های ویدئویی بوده و در اثر یک اتفاق درمی‌یابد که توموری در سر دارد و تا دو ماه دیگر بیشتر زنده نخواهد ماند و تصمیم می‌گیرد به جنگ برود. این فیلم موفق شد، سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه (مصطفی کیایی) را سی‌امین دوره جشنواره فیلم فجر کسب کند.

شیار۱۴۳

شیار۱۴۳ نرگس آبیار را می‌توان یکی از فیلم‌های موفق دهه۹۰ خورشیدی در ژانر دفاع مقدس معرفی کرد. این فیلم، زندگی مادری(با بازی مریلا زارعی) را به تصویر می‌کشد که در نبود پسرش، روزگارش به تلخی می‌گذرد و منتظر است او روزی از جبهه بازگردد. همچنین رمانی با همین نام به قلم خود نرگس آبیار توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده‌است. فیلم شیار۱۴۳ مورد استقبال طیف‌های مختلف مردم قرار گرفت و نیز در بیش از ۳۰ جشنواره بین‌المللی حضور یافت و ۱۶ جایزه بین‌المللی دریافت کرد.

آبیار در پاسخ به برخی منتقدین مبنی بر تکراری شدن موضوعات دفاع مقدس در سینما، اذعان کرد: برخی بر این باورند که موضوع دفاع مقدس تکراری است اما باید پاسخ داد که نوع نگاه گل درشت و کلیشه ای آنان به دفاع مقدس تکراری شده است. ما در این پروژه سعی کردیم یک نگاه نو و انسانی به موضوع داشته باشیم و فقط با رویکرد صادقانه واقعیت دفاع مقدس را روایت کردیم. در دفاع مقدس اتفاقاتی وجود دارد که نیاز به بزرگ گویی ندارد. دفاع مقدس به دلیل اینکه یکی از مهمترین اتفاقات قرن اخیر در کشور بوده است، پتانسیل تولید هزاران فیلم ماندگار را دارد، چون این اتفاق در زوایای مختلف قابلیت پرداختن دارد.

ویلایی‌ها

سینمای جنگ مهم ترین بخش سینمایی یک کشور محسوب می شود، پرداختن به سینمای جنگ و نوآوری در قصه پردازی و خلق قهرمان مهم ترین عنصر ساخت یک فیلم جنگی محسوب می شود، اما ایده پردازی در این ژانر باعث جذابیت در کلیت موضوع می شود به طوری که هدف فیلمساز در بهره گیری از سینمای جنگ تنها نشان دادن خاکریز، اسلحه، شهادت و قهرمان سازی نباشد از آن جایی که فیلم های جنگی در سینمای ایران همیشه با یک الگوی مشخص ساخته شده است. ویلایی ها با نگاه و ابعاد درستی در غالب سینمای جنگ به محتوای جذابی پرداخته است، محتوایی که در آن خبری از ادواتِ جنگی مرسوم نیست و فیلمسازش قصد ندارد، قهرمان خلق کند چرا که تمامی شخصیت های ویلایی ها قهرمانانی اند که تا به حال به آن ها پرداخت نشده، این فیلم با لحنِ لطیف و تاثیرگذار به سینمای جنگ پرداخته است.

منیر قیدی در نخستین تجربه سینمایی‌اش، موضوع جنگ تحمیلی را دست‌مایه ساخت فیلمش قرار داد؛ فیلمی با نام ویلایی‌ها درباره خانواده‌های فرماندهان سپاه و ارتش در سال۱۳۶۵ خورشیدی که در ویلاهای مختص به سپاه زندگی می‌کنند و منتظر همسران، فرزندان و پدرانشان هستند تا از جنگ بازگردند. با وجود آنکه این فیلم در گیشه موفق عمل نکرد، نمی‌توان از آن به‌عنوان یکی از فیلم‌های متفاوت حوزه دفاع مقدس که برپایه واقعیت ساخته شده، یاد نکرد.

آباجان

آباجان به‌کارگردانی ‌هاتف‌علیمردانی، دیگر فیلم موفق در حوزه پرداختن به حواشی جنگ است. این فیلم درباره مادربزرگی با بازی فاطمه معتمدآریاست که باور دارد پسر مفقودالاثرش زنده است، از این‌رو سعی می‌کند خانواده خود را دوباره دورهم جمع کند اما هر لحظه اتفاقی جدید آن‌ها را تهدید می‌کند. علیمردانی تلاش می‌کند در فیلمش نشان دهد که با وجود وضعیت پرتنش آن دوران، زندگی در جریان بود و آدم‌ها راه خودشان را ادامه می‌دادند.

هاتف علیمردانی در این فیلم به سراغ یکی از موضوعات دفاع مقدسی رفته است. او می گوید: جنگ برای من تاریخی از زندگی ام بود که با آنکه چیزی از این مساله نمی دانستم اما بخش بزرگی از زندگی من را فرا گرفته و کودکی من را تحت تاثیر قرار داده بود. اتفاقاتی را برایم رقم زد که هنوز هم در سن ۴۰ سالگی نمی توانم آن ها را فراموش کنم بنابراین فرزند من و آیندگان باید بدانند که ما در چه برهه ای از تاریخ زندگی کردیم و چگونه مردان بزرگی به خاطر این سرزمین، شرف و خاک خود ایستادند و جنگیدند تا ما حالا بتوانیم در امنیت زندگی کنیم.

بوسیدن روی ماه

فیلم بوسیدن روی ماه به کارگردانی همایون اسعدیان در ۱۳۹۰ خورشیدی ساخته شده است. این فیلم فاقد چهره های مشهور سینمایی است، به همین دلیل کارگردان با خیال راحت توانسته داستانش را تعریف کند و تنها به این جهت که یک بازیگر مشهورتر در فیلم قرار دارد، پلان بیشتری را بی جهت به او اختصاص ندهد! بوسیدن روی ماه فیلمنامه ای ایرانی دارد که شاید به جز خود ایرانی ها، کمتر کسی در فرهنگ های مختلف بتواند درک کاملی از آن داشته باشد. داستان ۲ مادر که فرزندانشان مفقود الاثر شده و رشادت یکی از آنها که خواستار کمک به دوستش است، یکی از موارد احساسی است که هیچ کجای دنیا نمی توان نمونه دومی برای آن با این قدرت یافت.

یکی از موضوعات ایرانی فیلم، درخواست احترام السادات(شیرین یزدان بخش) از مسئول ستاد شهدا برای اعلام کردن این موضوع که جسد پیدا شده متعلق به پسر دوستش فروغ است، عنوان می شود. شاید اگر این بخش از فیلم را در هر جای دنیا که به مردمانش نشان دهید، بی برو برگرد حق را به مسوول ستاد شهدا بدهند که با این کار مخالفت می کند و البته آن که نتوانند دلیل این تصمیم عجیب احترام السادات را هم درک کنند. اما برای ما ایرانی ها، رفتار این مادرِ شهید بسیار آشناست و نمونه های بسیاری از آن در موقعیت های مختلف مشاهده کرده ایم که شاید هیچ نمونه دومی برای آن در هیچ کجای دنیا یافت نشود.

سرو زیر آب

آخرین ساخته محمدعلی باشه‌آهنگر، نیز در زمره فیلم‌هایی قرار می‌گیرد که تمرکزشان بر آسیب‌های بعد از جنگ بوده‌ است. فیلم سینمایی سرو زیر آب که با مشارکت بنیاد سینمایی فارابی، حوزه هنری و شهرداری تهران ساخته شده‌است به موضوع شهدای گمنام اقلیت مذهبی و اتفاقاتی که در معراج شهدا و نورد لوله اهواز افتاده است، می‌پردازد. نخستین نمایش این فیلم در سی و ششمین جشنواره فیلم فجر بود. سرو زیر آب به عنوان بهترین فیلم با نگاه ملی سی و ششمین دوره فیلم فجر انتخاب شد.

سرو زیر آب ششمین ساخته سینمایی محمدعلی باشه آهنگر و بعد از فیلم ملکه است که فیلمبرداری آن در تهران، میبد، روستای مزرعه کلانتر در یزد، لرستان، روستای سپید دشت در لرستان و دزفول انجام شده بود. مراحل ساخت و فنی فیلم بیش از یک‌سال طول کشیده است. عنوان بندی فیلم با صدای سالار عقیلی به همراه آهنگسازی فرید سعادتمند و همکاری حریر شریعت زاده نوازنده پیانو ایجاد و پخش شد.

۲۳ نفر

۲۳ نفر فیلمی به کارگردانی مهدی جعفری محصول ۱۳۹۷ خورشیدی به شمار می رود که برای نخستین بار در سی و هفتمین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد. در روز نخست تصویر برداری فیلم قاسم سلیمانی از این پروژه دیدن کرد.

فیلم سینمایی «۲۳ نفر» اقتباسی از خاطرات ۲۳ نفر از رزمندگان نوجوان ایرانی است که در جریان جنگ ایران و عراق در ۱۳۶۱خورشیدی به اسارت نیروهای عراقی درآمدند. این گروه کم سن و سال بین ۱۳ تا ۱۷ سال سن داشتند. این فیلم روایت گروهی از رزمندگان نوجوان ایرانی است که در جریان جنگ تحمیلی عراق و ایران و در عملیات بیت المقدس به اسارت نیروهای بعثی درآمدند. صدام پس از اینکه متوجه حضور این نوجوانان می شود، آنها را به کاخ خود دعوت می کند تا به نفع خود از حضور آنان سوء استفاده کند. پس از دیدار با صدام، برای آن۲۳ نفر کنفرانسی ترتیب داده می شود و از آن ها می خواهند که اعتراف کنند که به اجبار حکومت ایران به جنگ واداشته شده اند؛ اعترافی که می توانست افکار عمومی جهانیان را بر علیه ایران تحریک کند و در جهت خواسته های رژیم بعث عراق تغییر دهد...

مهدی جعفری شیوه مستندگونه ای را برای روایت قصه اش انتخاب کرده که به جذابیت فیلم کمک کرده است. همچنین استفاده از تصاویر آرشیوی نه تنها این روایت را از یکدستی خارج نکرده است، بلکه آن را جذابتر کرده است؛ زیرا طرفداران ژانر دفاع مقدس از فیلم هایی که از تصاویر حقیقی و مستند استفاده می کنند، استقبال بیشتری دارند.

منابع:

«پلان‌های پایمردی»، شکیبا افخمی‌راد، ۱۳۹۶/۰۶/۳۱

سایت سینمایی سوره سینما

سایت سلام سینما

مجله فیلم. اردیبهشت ۱۳۹۳.