نخستین محصلانی که درس سیاست را مشق کردند

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ اعزام دانشجو به خارج از کشور نخستین بار در دوره صفویه به دنبال ارتباط نزدیک ایران و اروپا پدید آمد. در این دوره شاه‌عباس دوم، چند تن را برای فراگیری هنر نقاشی به رُم فرستاد. فرستادن دانشجو در دوره صفویه دیگر ادامه نداشت تا اینکه به دنبال شکست های ایران از روسیه، سیاستمداران متوجه عقب‌ماندگی ایران نسبت به دیگر کشورهای اروپایی در حوزه‌های علمی و صنعتی شدند. عباس میرزا و میرزاعیسی قائم مقام فراهانی، دریافتند که بدون آشنایی با فنون نظامی و علوم جدید، نمی توان در برابر هجوم بیگانگان مقاومت کرد، به همین دلیل در این زمان، گروه هایی برای فراگیری علوم و فنون به خارج فرستاده شدند.

عباس میرزا در ۱۱۹۰ خورشیدی ۲ تن را برای فراگیری هنر و پزشکی به خارج فرستاد و چهار سال بعد دوباره پنج تن را به انگلیس فرستاد. بعد از عباس میرزا، امیرکبیر با تاسیس مدرسه دارالفنون خدمت بزرگی به محصلان کرد و آنها دیگر مجبور به گذراندن دوره های ابتدایی تحصیل در خارج نبودند. آنها می‌توانستند تحصیلاتشان را تا حد متوسطه در ایران انجام دهند و بعد برای ادامه تحصیل به خارج بروند. بنابراین در این زمان گروهی شامل ۴۲ تَن از دانش آموختگان دوره نخست دارالفنون در ۱۲۳۷ خورشیدی به فرانسه فرستاده شدند اما از این پس تا ۱۲۹۰ خورشیدی، این فرآیند متوقف شد و تنها افرادی که توانایی مالی داشتند، فرزندان خود را به خارج از کشور می فرستادند.

تا اینکه پس از پیروزی نهضت مشروطه فرستادن دانشجو دوباره در دستور کار قرار گرفت و در اواخر دوره قاجار یعنی در ۱۳۰۱ خورشیدی دولت حدود ۶۰ دانشجو را برای تحصیل به آلمان اعزام کرد اما پس از پایان دوره قاجار در ۱۳۰۷خورشیدی با تصویب مجلس و تأیید رضاخان، گروهی دانشجو متشکل از ۱۱۰تَن با هزینه دولت برای تحصیل به خارج از کشور اعزام شدند. از این تعداد بیش از ۱۰۰تَن از آنها به فرانسه اعزام شدند و مابقی به آلمان رفتند.

قانون اعزام محصلان به خارج که مشتمل بر ۶ ماده و چهار تبصره بود در یکم خرداد ۱۳۰۷خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و در آن به مسایلی چون تکلیف دولت در تأمین اعتبار لازم برای اعزام دانشجویان، به‌ تفکیک از ۱۳۰۷تا ۱۳۱۲ خورشیدی با تعیین مبلغ اعتبار، برشمردن شرایط دانشجویان شامل تابعیت ایران و ایرانی بودن، دادن امتحان مطابق برنامه مسابقه، تقبل تحصیل در رشته‌یی که دولت تعیین می‌کند، خدمت به دولت ایران پس از اتمام تحصیلات، تکلیف دولت در استخدام دانش‌آموختگان پس از مراجعت به کشور، پرداخت حقوق رتبه آن‌ها درصورت نبود کار، تکلیف دولت در اعزام سرپرست‌هایی همراه دانشجویان اعزامی، پرداخت حقوق آنان و همچنین به مأموریت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در تهیه نظامنامه مربوط و اجرای آن، اشاره شده است.

رضاخان خطاب به دانشجویان که عازم سفر به اروپا بودند، گفت: شما را به مملکتی اعزام می‌کنیم که جمهوری است و نظام آنها با نظام ما متفاوت است. شما نباید نظام سیاسی آنها را برای ما بیاورید، بلکه صنعت و آداب آنها را یاد بگیرید.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت اعزام نخستین محصلان به خارج از کشور در زمان رضاخان به معرفی برخی از این محصلان که بعدها در سیاست اثرگذار بودند، پرداخته است.

مهدی بازرگان

مهدی بازرگان جزو نخستین گروه از فارغ التحصیلانی است که در تاریخ ایران با عنوان بورسیه به تحصیل در کشور دیگری پرداخته‌ است. وی در ۱۲۸۶خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و متوسطه را در دارالمعلمین مرکزی به پایان رساند. در ۱۳۰۷ خورشیدی جزو نخستین گروه محصلان ممتاز کشور، ‌برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. در واقع وی پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری فرانسه از میان دانشجویان اعزامی، نخستین ایرانی بود که وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد.

او در مدرسه حرفه و فن پاریس در رشته ترمودینامیک و نساجی تحصیل کرد. در هفت سال اقامتش در فرانسه علاوه بر تحصیل و کارآموزی در رشته های صنعتی، ترمودینامیک و نساجی به فعالیت های علمی، فکری و اجتماعی نیز پرداخت. بازرگان بعد از هفت سال تحصیل در فرانسه در ۱۳۱۳ خورشیدی به کشور بازگشت و به عنوان نخستین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و توانست ریاست دانشکده فنی را به عهده بگیرد. همچنین وی از نظر علمی و فنی نیز فعال بود به طوری که بیش از ۷۰ اثر اجتماعی و ۱۶۰ اثر سیاسی دارد.

وی پس از شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی از بانیان تأسیس کانون مهندسین بود. واگذاری مسوولیت ادارات و کارخانجات به تحصیلکرده‌ها و مهندسان و حقِ داشتن ۲ نماینده منتخب از هر دانشکده در شورای دانشگاه از دستاوردهای تاسیس این کانون بود. در پایه‌گذاری و انتشار مجله صنعت نقشی اساسی داشت و با انجام کارهای تحقیقاتی و انتشار نتایج آن در قالب مقالات و کتاب‌های علمی، آثار ارزنده‌یی به یادگار گذاشته است.

بازرگان در ۱۳۳۰ خورشیدی به وسیله مصدق به ریاست هیات مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران انتخاب شد. اما وی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ‌به دلیل اعتراض مکتوب علیه انتخابات مجلس شورای ملی که آن را غیرقانونی می‌دانست از خدمات دولتی و استادی دانشگاه برکنار شد و تا ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی که پست نخست ‌وزیری دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصی در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت و خلاقیت داشت. البته باید گفت دوری او از خدمات دانشگاهی و دولتی مانع فعالیت های سیاسی وی نشد و او در تشکیل جبهه ملی دوم و مبارزات سیاسی فعالیتی مؤثر داشت و در بهار ۱۳۴۰خورشیدی همراه با آیت‌الله طالقانی و یدالله سحابی، نهضت آزادی ایران را پایه‌گذاری کرد.

اما مهم ترین پست سیاسی بازرگان که در ۱۵ بهمن ۱۳۵۷، پیش از پیروزی انقلاب از طرف امام خمینی (ره) به او داده شد، عنوان نخست‌وزیری بود. اگرچه او تنها ۹ ماه توانست سکان دولت را در دست بگیرد. سرانجام بازرگان در دی‌ ۱۳۷۳ خورشیدی در حالی که برای درمان بیماری قلب در سوییس بسر می برد در ۸۷ سالگی درگذشت.

کریم سنجابی

کریم سنجابی در ۱۲۸۳ خورشیدی در کرمانشاه دیده به جهان گشود. او پس از اتمام تحصیلات متوسطه در ۱۳۰۰ خورشیدی به تهران آمد و در مدرسه عالی علوم سیاسی ثبت نام کرد. پس از دریافت دیپلم به مدرسه عالی حقوق رفت و در سال ۱۳۰۷ خورشیدی با نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا، راهی فرانسه شد. او در فرانسه با ارایه پایان نامه خود با عنوان اصلاحات کشاورزی و کشاورزان در ایران موفق به دریافت دکتری دولتی حقوق عمومی شد.

سنجابی پس از بازگشت به ایران در ۱۳۱۳خورشیدی به سمت دانشیاری حقوق اداری دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصاد دانشگاه تهران منصوب شد و پس از پنج سال به مقام استادی رسید. وی از بنیانگذاران حزب میهن و بعدها حزب ایران شد. همچنین سنجابی پس از ملی شدن صنعت نفت و شکل‌گیری جبهه ملی، وارد این حزب شد و در دولت مصدق به وزارت فرهنگ رسید. اما پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲خورشیدی مجبور شد به مدت‌ ۱۹ ماه مخفی زندگی کند تا اینکه با توجه به موقعیت بین‌المللی و با شفاعت حشمت‌الدوله والاتبار آزاد شد و به دانشگاه بازگشت اما تا ۱۳۳۸خورشیدی فعالیت سیاسی نداشت.

بعد از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲خورشیدی وارد مبارزات سیاسی شد و چندین بار به زندان افتاد. او همچنین در ۱۳۵۷ خورشیدی پیشنهاد نخست وزیری محمدرضا پهلوی را رد کرد. پس از پیروزی انقلاب در کابینه مهندس بازرگان به مدت ۵۵ روز وزیر امور خارجه شد .

سنجابی پس از دستگیری برخی از اعضای جبهه ملی به مدت ۱۴ ماه مخفی بود و سرانجام به آمریکا رفت، او پس از سال‌ها اقامت در اروپا و آمریکا در ۱۳۷۴ خورشیدی در ۹۱ سالگی درگذشت.

رضا رادمنش

رضا رادمنش در ۱۲۸۴خورشیدی در لاهیجان دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه حقیقت همان شهر و تحصیلات دوره متوسطه را در دبیرستان دارالفنون تهران انجام داد و در ۱۳۰۷ خورشیدی جزو نخستین گروه محصّلان اعزامی به فرانسه رفت. وی سپس در دانشگاه کان نرماندی در رشته علوم و مهندس الکترومکانیک ادامه تحصیل داد و بعد به دانشگاه سوربن راه یافت و درجه دکتری دولتی را در رشته فیزیک گرفت. بنابراین باید گفت رادمنش از نخستین دانش‌آموختگان ایرانی در رشته فیزیک مدرن بود. وی در ۱۳۱۴ خورشیدی به ایران بازگشت و به تدریس در دانشکده فنّی دانشگاه تهران مشغول شد.

رادمنش در تشکیل‌ حزب‌ تودۀ‌ ایران‌ فعالیت کرد و روزنامه مردم، متعلق به حزب‌ توده با صاحب‌امتیازی‌ او منتشر شد. بنابراین وی در ۱۳۱۶خورشیدی به‌ اتهام عضویت در گروه‌ ۵۳ نفر دستگیر، محاکمه‌ و زندانی‌ شد. پس‌ از سقوط‌ رضاخان در شهریور۱۳۲۰خورشیدی به همراه‌ دیگر زندانیان‌ سیاسی‌ آزاد شد. با این همه، رادمنش پس از خلاصی از زندان در شهریور ۱۳۲۰، هسته مرکزی حزب توده را پی‌ریزی کرد و از رهبران اولیه آن شد.

وی در دورۀ‌ چهاردهم‌ مجلس‌ شورای‌ ملی‌ نمایندۀ‌ لاهیجان‌ بود. در واقعۀ‌ ترور محمدرضا پهلوی در ۱۵ بهمن‌ ۱۳۲۷ خورشیدی به‌ شوروی‌ گریخت‌ و غیاباً به‌ اعدام‌ محکوم‌ شد. وی‌ تا ۱۳۳۶خورشیدی در شوروی‌ سابق بود و از آن‌ زمان‌ تا هنگام‌ مرگ‌ در آلمان‌ شرقی‌ زندگی‌ می‌کرد. سرانجام رادمنش در ۱۳۶۳ خورشیدی در برلین شرقی در حالی که ۸۰ سال داشت، درگذشت و در گورستان لایپزیک به خاک سپرده شد.

سید علی شایگان

سید علی شایگان در ۱۲۸۱ خورشیدی در شیراز دیده به جهان گشود. تحصیلات مقدماتی، ابتدایی و بخشی از تحصیلات دوره متوسطه را در شیراز گذراند و بعد راهی تهران شد. در آنجا توانست به مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی راه یابد و با درجه لیسانس قضایی فارغ التحصیل شود.

شایگان از نخستین استادان رشته حقوق مدنی در دانشکده حقوق بود. وی در ۱۳۰۷خورشیدی برای تکمیل تحصیلات به فرانسه رفت و ۲ سال در دانشکده حقوق لیون به فراگیری علم حقوق پرداخت. بعد به دانشکده حقوق دانشگاه پاریس رفت و سرانجام با ارایه پایان نامه تاریخ حقوق عمومی اسلام موفق به اخذ دکتری حقوق در رشته حقوق عمومی و اقتصاد شد.

وی مانند بقیه محصلانی که برای ادامه تحصیل به خارج رفته بودند در ۱۳۱۳ خورشیدی به ایران برگشت و به تدریس در دانشکده حقوق تهران پرداخت و در همین سال به معاونت دانشکده نیز منصوب شد همچنین به عنوان مستشار حقوقی وزارت دارایی با این وزارتخانه همکاری داشت. او در دولت قوام السلطنه معاون وزیر فرهنگ شد و نقش مهمی در تاریخ معاصر ایران ایفا کرد و یکی از چهره‌های برجسته‌ نهضت ملی صنعت نفت بود. او که ارتباط نزدیکی با مصدق داشت و از جمله یاران وفادار و نزدیک وی بود. در مهر ۱۳۲۸خورشیدی همراه با مصدق در تحصن دربار شرکت کرد و بعد از تشکیل جبهه ملی دبیر جبهه ملی شد. در انتخابات دوره شانزدهم، شایگان به همراه مصدق به نمایندگی مردم انتخاب شد. وی عضو هیات خلع ید بود و در شورای امنیت و دیوان دادگستری لاهه هم از مشاوران اصلی مصدق به شمار می رفت. او در مجلس هفدهم هم از یاران ثابت قدم مصدق بود.

شایگان تا پیروزی انقلاب اسلامی، رهبری جبهه ملی در آمریکا را برعهده داشت. تا اینکه در اسفند ۱۳۵۷ خورشیدی به ایران بازگشت و از طرف گروه های مختلف کاندیدای ریاست جمهوری شد اما ظاهراً با پاسخ سرد آیت الله خمینی(ره) روبه رو شده بود. وی سرانجام در ۸۰ سالگی و در اوایل ۱۳۶۰ خورشیدی در تهران چشم از جهان فرو بست.