گنجینه نادر تقسیم‌ناپذیر

در این نشست، چهره‌های علمی چون علی‌اشرف صادقی و حسن انوری از اعضای پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چهره‌های فرهنگی مانند سیدمحمود دعایی، حسن بلخاری، سهراب فتوحی و اکبر ایرانی و و مقامات دیپلماتیک کشورهای همسایه ازجمله سفرای روسیه، ترکیه، افغانستان، ازبکستان و بوسنی‌وهرزگوین حضور داشتند.

در این برنامه، غلامعلی حدادعادل، به اشتراک فرهنگی ایران و تاجیکستان پرداخت و گفت: زبان فارسیه واسطه ارتباط سه ملت ایرات، تاجیکستان و افغانستان است و در این میان نام سه زبان فارسی، تاجیکی و دَری تنها کاربرد دولتی دارد و در این میان آن بیت هاتف اصفهانی به ذهنم می‌آید که: «سه نگردد بریشم ار او را / پرنیان خوانی و حریر و پرند».

رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ضمن تجلیل از علی‌اشرف مجتهد شبستری در جایگاه نخستین سفیر ایران در تاجیکستان درباره پژوهشگاه فرهنگ فارسی – تاجیکی گفت: این نهاد فرهنگی در همان سال‌های نخستین آغاز روابط دو کشور تاسیس شد و در این سال‌ها، آقای حسن قریبی ازسوی فرهنگستان در آنجا فعالیت می‌کرد اما افسوس که یک سالی می‌شود چراغ آن خاموش شده است که امید داریم با تقویت زبان فارسی، پیوند دو کشور را بیش از پیش استحکام ببخشیم.

در ادامه، وزیر انرژی و ذخایر آبی کشور تاجیکستان، عثمان‌علی عثمان‌زاده، که برای حضور در سیزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های فنی، اقتصادی و فرهنگی ایران و تاجیکستان در تهران به‌سر می‌برد، برای حاضران سخن گفت. او با اشاره به این نکته که این کتاب، محصول سیاست فرهنگی رئیس‌جمهور تاجیکستان در زمان استقلال این کشور و احترام به زبان و ادب و فرهنگ است، از تلاش او برای خودآگاهی و خودشناسی یاد کرد و گفت: از همان زمانِ استقلال، سیاست فرهنگی اهمیت یافته زیرا فرهنگ بسان آیینه‌ای است که تصویر تمام جلوه‌های زندگی در آن انعکاس می‌یابد.

عثمان‌زاده، با نام بردن از برنامه‌های بزرگداشت اندیشمندانی چون عبدالرحمن جامی، کمال خجندی، مولانا، رودکی، میرسیدعلی همدانی، خیام و ابوحنیفه که در تاجیکستان برگزار شده است و یادآور شدن برگزاری جشن ۵۵۰۰ سالگی شهر باستانی سَرَزم در ۱۲ سپتامبر سال ۲۰۲۰ در شهر پنجکینت، اضافه کرد: یکی از پدیده‌های زمان استقلال در کشور ما، زبان دولتی بود که تحت توجه و سرپرستی رییس‌جمهوری، برای رشد آن اقدام موثر شد و زبان تاجیکی به‌عنوان زبان ملی و دولتی تعیین شد. نشر آثار به زبان فارسی در موسسه‌های فرهنگی و ازجمله انتشار مجموعه پنجاه جلدی اختران ادب در هعمین زمره قرار می‌گیرد. جناب امامعلی رحمان هم با تالیف چند اثر در رشد زبان در تاجیکستان نقش قابل توجهی ایفا کرد. نشر این آثار ماندگار ازجمله رویدادهای فرح‌بخش در همین زمینه است.

سپس، رضا اردکانیان، وزیر نیرو، پشت تریبون حاضر شد. او با بیان به اینکه از دو دهه پیش در زمینه آب و محیط‌زیست به‌عنوان کارگزار دولت جمهوری اسلامی ایران یا همکار مجموعه‌های مختلف سازمان ملل با مسئولان و مردم تاجیکستان همکاری داشته است، گفت: امروز نیز به عنوان رییس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و تاجیکستان توافقات خوبی با مقام‌های تاجیکی به‌منظور توسعه روابط اقتصادی دو کشور داشته‌ایم و در سیزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک توافقات ارزشمندی در جهت توسعه روابط اقتصادی، فرهنگی و علمی به دست آمده است. امیدواریم در آینده نزدیک نیز با سفر رییس‌جمهوری تاجیکستان به ایران زمینه توسعه این روابط و همچنین شروع فعالیت‌های جدید در جهت توسعه بیش از پیش مسائل اقتصادی فراهم شود.

وزیر نیرو افزود: امروز نیز با وزیر آب و انرژی تاجیکستان به‌عنوان رییس تاجیکی کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی دو کشور توافق کرده‌ایم از ظرفیت‌های علمی موجود استفاده بهینه شود و دوره‌های آموزشی و تربیتی مشترک به همراه تبادل نیروهای تخصصی و علمی در دستور کار قرار بگیرد. برای شروع فعالیت‌های مرتبط با این زمینه نیز مقرر شده است تا دوره جدیدی از بورس تحصیلی برای دانشجویان و علاقه‌مندان تاجیکستانی به‌منظور استفاده از ظرفیت‌های آموزشی و پژوهشی در ایران فراهم شود.

سخنران بعد، اصغر دادبه، برای حاضران صحبت کرد. او ضمن تایید این نکته که حتی اگر بیت معروف «بسی رنج بردم در این سال سی/ عجم زنده کردم بدین پارسی» سروده فردوسی هم نباشد اما دقیق‌ترین حرف درباره نسبت زبان فارسی و شاهنامه است، اظهار کرد: بیت «رستم یلی بود در سیستان / منش کرده‌ام رستم داستان» هم می‌دانیم برای حکیم توس نیست اما دقیق‌ترین تعریف برای اسطوره همین بیت است که واقعیت کی تبدیل به آرمان و قهرمان یک ملت می‌شود و بدل به اسطوره می‌شود.

مدیر بخش ادبیات مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی گریزی به فلسفه هم زد و درباره رابطه ماده (هیولا) و صورت گفت: ماده فی‌نفسه امری مبهم است و این صورت است که به آن واقعیت و تشخص می‌بخشد و آن حقیقت شیء است. از این رو، باید هویت ملی را از این زاویه ببینیم و البته توجه به زبان ملی به‌معنای نفی هیچ‌چیز نیست. زبان ملی چنان اهمیت دارد که اگر به آن توجه نشود هیچ‌کس زبان هیچ‌کس را نخواهد فهمید.

این استاد ادبیات خاطرنشان ساخت: تلازم میان زبان فارسی و هویت ملی از همین جهت مهم است و نام این کتاب که «زبان ملّت - هستی ملّت» است نیز عنوانی بسیار بجاست و چنان ظرف و مظروف است. زبان ملی وقتی به هویت عارض شود تشخص می‌یابد و به هویت معنا می‌دهد. در چهار سده نخستین پس از اسلام که ماجراها رفت، حاصلش در قرن چهارم پدید آمد و توانستیم هویت ملی‌مان را بازشناسی و بازسازی کنیم. هویت ملی سه ضلع شامل زبان و ادب ملی، تاریخ و اساطیر ملی و حکمت ملی دارد که ازقضا ضلع اول، مهم‌ترینِ آن است. اهمیت فردوسی در همین است که در شاهنامه آن دو ضلع دیگر را هم مطرح کرده و زنده کردن عجم البته کار کمی نیست و هنوز هم نیست. ابن‌اثیر اگر شاهنامه را قرآن عجم می‌داند، به‌قول اهل بلاغت وجه شبه نشانه احترام و توجه است. آنچه فردوسی کرد صورتی است که به ماده داده و اگر نکرده بود معلوم نبود چه بلایی سر زبان فارسی می‌آمد و نجات‌بخش فرهنگ ما بود. اگرچه تاجیکی زبان دولتی و اداری تاجیکستان است اما این ادبیات مشترک است که جلوه‌گاه تمام فرهنگ‌ها است و سرچشمه آن شاهنامه به حساب می‌آید.

او با اشاره به عبارت مارتین هایدگر، فیلسوف آلمانی که «زبان خانه هستی است»، ادامه داد: از همان سده‌های نخستین پس از اسلام خیلی‌ها نمی‌خواستند فارسی باشد و بماند و بسیار سعی کردند و ما هم سعی کردیم فارسی باشد و بماند و هنوز هم باید سعی کنیم که چنین شود.

سخنگوی وزارت امورخارجه سخنران بعد بود. «سیدعباس موسوی» هویت را پشتوانه دیپلماسی قلمداد کرد و دیپلمات بی‌هویت که تاریخ و زبان خود را نشناسد، دیپامات تهی دانست و گفت: همکاری نزدیکی با مراکز زبان فارسی و ایران‌شناسی داریم و بر هویت ایرانی تاکید داریم که مبتنی بر شناخت گذشته خود و منطقه است و در این راستا با همسایگان خود تعامل داریم.

سخنران بعد، رییس پژوهشگاه فرهنگ فارسی – تاجیکی نیز در این برنامه انتشار این کتاب را آخرین فعالیت خود در این سمت عنوان کرد و گفت: کتاب «زبان ملّت - هستی ملّت» فارغ از محتوا یک بیانیه است و در این میان نقش مولف در راس سیاست‌های کلان فرهنگی اهمیت دارد.

حسن قریبی که نویسه‌گردانی این اثر حاصل تلاش اوست، خاطرنشان ساخت: کسانی که طی یکی دو دهه گذشته به تاجیکستان رفته‌اند گواهی می‌دهند نتیجه این تلاش‌ها و فعالیت‌ها چه دستاوردی داشته و پویایی زبان مشهود است.

آخرین سخنران، نظام‌الدین زاهدی، سفیر جمهوری تاجیکستان در ایران بود. او با ذکر این نکته که کتاب «زبان ملّت - هستی ملّت» به تحقیق تاریخ زبانی تخصیص یافته است، که آن برای ما و شما مشترک است و آن را در تاجیکستان تاجیکی، در ایران فارسی و در افغانستان دری می‌نامند، گفت: این زبان مشترک مایه افتخار و نازش و حجت برازندگی ملت‌های ما در قلمرو علم و فرهنگ و شعر و سخن محسوب می‌شود. مؤلف کتاب ثابت کرده‌ که در مشکل‌ترین دوره‌های تاریخ ملّت‌های ما، در دوره‌هایی، که فشارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگیِ هویت‌زدا بر ملت‌هایمان تحمیل می‌شد، زبان ما این رسالت خود را به وجهی احسن به انجام می‌رسانید.

زاهدی به دوران سخت حاکمیت شوروی اشاره کرد که زبان فارسی از عرصه‌های اجتماعی و سیاسی به ساحت‌های ساحت شعر و ادب و معاشرت کوچه و بازار و خانه محدود شد و همان عناصر هویت‌زدا دامن پهن کرد اما چون این زبان از عوامل خودشناسی و خودآگاهی مردم تاجیک بود، پس از استقلال تاجیکستان خود را بازیافت و به زبان دولتی تبدیل شد.

او همچنین گفت: زبان مشترک ما در همه دوره‌ها و زمان‌ها پاسدار و محافظ هویت ملی، حافظه تاریخی، فرهنگ و آیین و سنت‌های مردمان ایران‌زمین بوده است و اگرچه مردم بسیار از کشورها با تجربه تاریخی چندهزارساله، تمدن باشکوهی را پشت سر گذاشتند اما زبان مادری و هویت ملی خود را گم کردند اما در این روند سرنوشت‌ساز زبان مشترک ما رکنی از ارکان اصلی بقای هویت ملی ایران‌زمین در قرن‌های نخست اسلام بود.

این دیپلمات تاجیک در ادامه و با توجه به این نکته که رییس‌جمهوری تاجیکستان، زبان فارسی را «گنجینه نادرِ تقسیم‌ناپذیر» دانسته است، بیان کرد: مؤلف اشاره‌ کرده‌ است که در طول قرن‌های متمادی حوادث و واقعات تاریخی بارها قلمرو پهناور انتشار این زبان را تقسیم کرده، میان همزبانان جدایی انداختند یا ممانعت و محدودیت‌هایی در راه تکامل زبان ایجاد کردند، ولی آن را نابود یا کمرنگ ساخته نتوانستند. محض عمومیت زبان و دین و معنویات، پیوندهای تاریخی، استواری ریشه‌های فرهنگی و یگانگی مردمان ایران‌زمین بود، که امروز سه کشور این حوزه تاریخی؛ تاجیکستان، ایران و افغانستان این زبان را زبان رسمی و دولتی خود قرار داده، میلیون‌ها نفر دیگر در کشورهای منطقه آن را زبان مادری خود می‌دانند.

در پایان این شب، از کتاب «زبان ملّت - هستی ملّت» رونمایی شد.