عبور از خام فروشی

بیش از نیم قرن از استفاده فرآورده‌های نفتی به صورتی غیر از سوخت می‌گذرد. با پیشرفت علم و تکنولوژی انسان تعداد روزافزونی از ئیدروکربنها را به طور ناب از بقیه فرآورده‌های نفتی جدا کرده و به استفاده تولید بقیه مواد شیمیایی و صنعتی رسانیده است . صنایع وابسته به نفت را که از مواد نفتی محصولات غیرنفتی ساخته می‌کنند را صنایع پتروشیمی می‌نامند. مواد اولیه‌ حاصل از صنعت نفت که برای ساخته بقیه فرآورده‌های شیمیایی به کار می‌رودو مواد پتروشیمی نامیده می‌شود.

صنعت شیمیائی از جمله صنایع مطرح در چند دهه اخیر می باشد.توجه خاص کشوها به این صنعت موجب رونق و فراگیری آن در جهان گردیده است و در حال حاضر صنایع شیمیائی بعد از صنایع غذائی و خودروسازی سومین صنعت بزرگ جهان محسوب می‌شوند. ایران نیز به ‌عنوان چهارمین تولیدکننده نفت جهان و داشتن دومین ذخایر بزرگ گاز دنیا، ۸۰ درصد درآمدهای صادراتی خود را از نفت و گاز تامین می‌کند و امیدوار است تا پایان دهه جاری ۱۴ درصد از بازار جهانی پتروشیمی را در دست بگیرد و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی خود را به ۲۳ میلیون تن در سال افزایش دهد.

ایجاد صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی ۵۰ ساله دارد و به دهه ۱۳۳۰ شمسی باز می‏گردد. در اواخر این دهه، وزارت اقتصاد وقت به منظور گسترش صنعت پتروشیمی در کشور، بنگاه شیمیائی کشور را تأسیس نمود و شرکت مزبور در سال ۱۳۳۷ طرح احداث کارخانه کود شیمیائی مرودشت فارس را به اجرا گذاشت.

اما از آنجا که رشد این صنعت نیازمند فعالیت‌های تخصصی گسترده‌تر و هماهنگ با صنعت نفت و گاز بود، به زودی ضرورت ایجاد سازمانی برای توسعه و هدایت صنعت پتروشیمی مشهود شد و به همین سبب در سال ۱۳۴۲ شرکت ملی صنایع پتروشیمی با مالکیت دولت و تحت پوشش شرکت ملی نفت ایران تأسیس شود و تمام فعالیت‌های مرتبط با ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در این شرکت متمرکز کنند.

صنایع پتروشیمی امروزه با تولید بیش از ۱۵۰ نوع محصول، راهی روشن برای افزایش صادرات فرآورده های نفتی به شمار می رود.

صنایع پتروشیمی چیست؟

یکـی از مهمترین خصوصیات صنعت پتروشیمی ارزش افزوده بسیار بالای آن است. بدین مفهوم که با تغییرات شیمیایی و فیزیکـی بر روی هیدروکربورهای نفتی و گازی می توان ارزش محصول را به میزان ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داد.

واژه‌ی پتروشیمی از دو کلمه پترول و شیمی ترکیب شده و معنی لغوی آن مواد شیمیایی حاصله از نفت است. این واژه برای اولین بار در 1942 توسط عده ای از سازندگان مواد شیمیایی، به کار برده شد.

به طور کلی مواد پتروشیمی آن گروه از محصولات شیمیایی هستند که از طریق تغییر شکل یافتن یا فعل و انفعالات قسمتی از هیدروکربورهای نفت یا گاز طبیعی با سایر مواد تهیه می شوند.

محصولات پتروشیمی دارای موارد استعمال عمومی و صنعتی متعدد از قبیل پارچه ( نایلون، دارکرون، پشم و پنبه مصنوعی) لوازم الکتریکی، کودهای شیمیایی، حلال ها، مواد پاک کننده و غیره است. محصولات پتروشیمی را می توان به سه دسته مشخص تقسیم کرد: محصولات اصلی مانند اتیلن، پروپیلن، گوگرد، بنزین، آمونیاک و غیره. این محصولات پایه و اساس محصولات متعدد دیگر پتروشیمی را تشکیل می دهد.

محصولات میانی که از محصولات اصلی تولید شده و مواد اولیه کارخانه های تولید کننده محصولات نهایی را تشکیل می دهند. مانند پلی کلروروینیل (پی وی سی )، ملامین و... . سومین دسته از محصولات پتروشیمی محصولات نهایی هستند که برای ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنایع و عموم مردم به کار می روند، مانند الیاف مصنوعی، اشیای پلاستیکی، لاستیک،کودهای شیمیایی و غیره.

برنامه های توسعه صنعت پتروشیمی

با تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در سال ۱۳۴۲ و با احداث واحد تولید کود شیمیایی شیراز در سال ۱۳۴۳ صنعت پتروشیمی آغاز شد.

با ایجاد مجتمع های پتروشیمی رازی، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارک، فارابی، بندرامام و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز گسترش اولیه این صنعت آغاز گردید. (دوره سال‌های ۱۳۵۲-۱۳۵۶، ۱۳۴۷-۱۳۵۱، ۱۳۴۶- ۱۳۴۳)

با پایان جنگ تحمیلی، بازسازی مجتمع های آسیب دیده در جنگ در طی برنامه اول توسعه تا 1373 ادامه یافت و بهره برداری از برخی طرحهای اساسی شامل پتروشیمی اصفهان و پتروشیمی اراک و تکمیل مجتمع بندرامام در این زمان صورت گرفت.

توسعه صادرات و خصوصی سازی وسود دهی در برنامه پنج ساله دوم در سالهای 1374 تا 1378 از دیگر مراحل توسعه پتروشیمی در ایران بود که افزایش تولید سالانه محصولات از 4/2 به 11 میلیون تن در سال را با بهره برداری از طرحهای باقیمانده از برنامه پنجساله اول به همراه داشت.

برنامه سوم توسعه سرآغاز مرحله جهش و تثبیت در صنعت پتروشیمی ایران بود که اهدافی همچون توسعه صادرات و ارتقاء صنعت در صادرات غیر نفتی، گسترش خصوصی سازی و توجه خاص به تحقیق و توسعه و استفاده بهینه از ظرفیتهای موجود و ایجاد ظرفیتهای تولید جدید را برای دستیابی به هدف فروش ۲۰ میلیارد دلار محصولات پتروشیمی تا پایان برنامه پنجم توسعه در نظر گرفته بود.

تاکید رهبر انقلاب به ضرورت پیشرفت پتروشیمی

مقام معظم رهبری با توجه به ضرورت تعیین جایگاه صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی و بررسی میزان تاثیرگذاری این بخش بر بخش های دیگر، در ابلاغ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی بطور مشخص به این موضوع پرداخته اند و در آن به تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز و افزایش تولید و توسعه صنعت پتروشیمی تاکید نموده اند. چرا که صنعت پتروشیمی اهمیت ویژه‌یی دارد و می‌تواند پیوندهای بین اقتصاد داخلی و بخش نفت وگاز کشور را افزایش داده و اقتصاد ایران را از خام‌فروشی انرژی به صادرکننده محصولات نهایی با ارزش تبدیل کند.

آخرین وضعیت صنعت پتروشیمی در کشور

براساس گفته های مسئولان شرکت ملی صنایع پتروشیمی، صنعت پتروشیمی در ایران سالانه ۳۳ میلیون تن خوراک که معادل ۶۵۰ هزار بشکه نفت در روز انواع خوراک‌ را دریافت می‌کند که ۷۰ درصد این خوراک از پالایشگاه‌های گاز، ۲۰ درصد از پروژه‌های ال ان جی و ۱۰ درصد از پالایشگاه‌های نفت دریافت می‌شود.

در حال حاضر ۵۶ مجتمع فعال پتروشیمیایی داریم که این تعداد با تحقق طرح‌های جهش دوم در پایان سال ۱۴۰۰ به ۸۳ مجتمع می رسد که بر این اساس و خوراک دریافتی صنعت پتروشیمی نیز به ۶۲ میلیون تن خواهد رسید اما در جهش سوم یعنی تا پایان سال ۱۴۰۴ تعداد مجتمع‌های پتروشیمیایی کشور به ۱۰۹ واحد می رسد و به تبع خوراک دریافتی نیز افزایش خواهد یافت که برآوردها حاکی از ان است که خوراک دریافتی واحد های پتروشیمی در این سال به ۷۴ میلیون تن خواهد رسید.

به گفته مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی هم اکنون ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی ۶۶ میلیون تن در سال است که این رقم با حجم سرمایه‌گذاری ۵۳ میلیارد دلاری ایجاد شده و درآمدی حدود ۱۷ میلیارد دلار عاید کشور می کند که ظرفیت تولید این صنعت با تحقق جهش دوم و در پایان سال ۱۴۰۰ به ۱۰۰ میلیون تن با حجم سرمایه‌گذاری ۷۰ میلیارد دلار خواهد رسید، همچنین در پایان سال ۱۴۰۴ و تحقق جهش سوم ظرفیت به ۱۳۳ میلیون تن با حجم سرمایه‌گذاری ۹۳ میلیارد دلار می‌رسد.

جایگاه صنعت پتروشیمی در سیاست های اقتصاد مقاومتی

براساس بند سیزدهم سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی مقام معظم رهبری برای مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز بر انتخاب مشتریان راهبردی، ایجاد تنوع در روش‌های فروش، مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش، افزایش صادرات گاز، برق، پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی تاکید شده است و اهتمام رهبری بر افزایش صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده های نفتی، نشان از جایگاه ویژه صنعت نفت و گاز در تحقق این سیاست ها می باشد.

همچنین در بند پانزدهم بر افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (براساس شاخص شدت مصرف انرژی) و بالا بردن صادرات برق، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی با تأکید بر برداشت صیانتی از منابع تاکید شده است .

از دیگر سیاست های تبیین شده مقام معظم رهبری برای تحقق اقتصاد مقاومتی در بند هجدهم توجه به افزایش سالانه‌ سهم صندوق توسعه ملی از منابع حاصل از صادرات نفت و گاز تا قطع وابستگی بودجه به نفت است .

پتروشیمی؛ راهی برای کاهش درآمدهای نفت

محصولات پتروشیمی عمدتا از گاز تولید می‌شود که ایران در آن یکی از برترین‌ها است. بازار بسیار گسترده جهانی برای محصولات پتروشیمی فروش آن را تضمین می‌کند و حتی در دور اول تحریم‌ها؛ با فشار آلمان؛ پتروشیمی ایران وارد دایره تحریم نشد. بازار این محصول به گونه‌ای است که خریداران؛ پیش‌پرداخت‌های طولانی‌مدت برای محصولات موردنیاز پرداخت می‌کنند و می‌توان گفت که تقریبا تحریم‌ناپذیر است.

با این توضیحات، اگر به این واقعیت توجه کنیم که سیاست ایران از سال 1370 استفاده از گاز برای سوزاندن در منازل و تعطیل کردن پروژه‌های استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر بوده است، در می‌یابیم که با یک خطای راهبردی روبر هستیم که عملا منابع کشور را دور ریخته و با شعار بی‌محتوای "تا 500 سال گاز داریم" تصمیم به آتش زدن دسته‌جمعی منابع باارزش خود گرفته‌ایم. البته مردم سیاستگذاری نکرده‌اند و باید کسانی که این سیاست را پایه‌ریزی کرده و ادامه داده‌اند پاسخگوی تصمیم ویرانگر خود باشند. اینکه چرا از شبکه برق سراسری کشور برای رساندن انرژی پاک استفاده نشده و میلیاردها دلار خرج لوله‌گذاری برای انتقال گاز باارزش به منازل برای آتش زدن شود، سوالی است باید سریعا پاسخ داده شود تا مردم بتوانند کفایت مدیران اقتصادی کشور را ارزیابی کنند.

عمده دستگاه‌های پتروشیمی‌های کشور مستهلک بوده و عمدتا با 20 درصد ظرفیت اسمی خود کار می‌کنند و به‌ندرت تلاشی برای نوسازی آنها انجام شده است. در صورتیکه دولت سیاست خود را بر تقویت این بخش و شفاف‌سازی سازوکارهای آن قرار دهد، می‌توان درآمدهایی بیشتر از صادرات نفت خام داشت و خلا درآمدهای ارزی ناشی از تحریم‌ها را بی‌اثر کرد.

واقعیت تحریم و اینکه باید با آن زندگی کرد؛ راهکارهای اساسی برای بی‌اثر کردن آن اندیشید؛ ما را به این مطلب می‌رسد که باید درآمدهای جایگزین برای دلارهای نفتی یافت و آنها را بر جای درآمدهای نفتی نشاند. صنعت پتروشیمی یک راه برای جایگزینی خام فروشی نفت است.

کلام آخر اینکه صنعت نفت بطور خاص یکی از قدیمی ترین صنایع استراتژیک ایران است ، اهمیت راهبردی این صنعت زمانی دو چندان می شود که نه تنها بعنوان منبع درآمدزایی مطرح است بلکه این صنعت پایه توسعه سایر صنایع کشور است و هر زمان که با رشد و توسعه و پیشرفت همراه بوده ، شاهد تحرک و توسعه در صنایع دیگر نیز بوده ایم.

صنعت پتروشیمی اهمیت ویژه‌یی دارد چرا که این صنعت می‌تواند پیوندهای بین اقتصاد داخلی و بخش نفت و گاز کشور را افزایش دهد و اقتصاد ایران را از خام‌فروشی انرژی به صادرکننده محصولات نهایی با ارزش تبدیل کند. متاسفانه حلقه‌های واسط مابین صنعت نفت و گاز و سایر صنایع تکمیل نشده است.

در صورت اجماع همه مسوولان بر اهمیت صنعت پتروشیمی و تلاش برای رفع مشکلات و موانع پیش روی این صنعت، می توانیم شاهد توسعه هر چه بیشتر آن و تاثیرگذاری بی بدیل این صنعت بویژه در عرصه صادرات و جلوگیری از خام فروشی باشیم.