جهانی با 152 میلیون کودک کار

کودکان جزو اقشار آسیب پذیرند که بی‌توجهی به آنان می‌تواند پیامدهای جبران ناپذیری برای جامعه داشته باشد. در این میان، کودکان کار تحت فشار و سختی‌‎های زندگی به کار در خیابان‌ها روی آورده‌اند و فرایند رشد جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی‌شان و همچنین تکامل شخصیت و جریان اجتماعی شدن آنها به خطر افتاده‌است نیازمند توجه ویژه‌اند.

کودکان کار از جمله کودکان در معرض آسیب هستند که عمدتا به دلایل اقتصادی، بیشترین وقت خود را در محیط‌های ناامن و پرمخاطره خیابان می‌گذرانند. این کودکان در معرض خطرهای گوناگون قرار دارند. آنها از حقوق اولیه خود مثل آموزش، بهداشت، تغذیه مناسب محرومند و در همه زمینه‌های رشد با مشکلات فراوانی مواجه هستند و از نارسایی‌های زیادی رنج می‌برند.

کودکان کار و خیابان با وجود مشکلات متعددی که آنان را در معرض خطر قرار می‌دهد از حمایت‌های آموزشی، بهداشتی، روانی و اجتماعی لازم برخوردار نیستند و حتی بسیاری از این بچه‌ها که دور از خانواده یا بدون خانواده یا بد سرپرست هستند از حمایت‌های خانوادگی نیز محرومند.

اهمیت بررسی کودکان کار وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم عده زیادی از این آنها به مشاغل غیر رسمی و گاه غیر انسانی مثل قاچاق، تکدی‌گری، سرقت، فحشا و هرزه‌نگاری اشتغال دارند و به این طریق نه تنها به بزهکاری روی آورده و خود را در معرض انواع امراض و آفت‌های اجتماعی قرار می‌دهند بلکه موجب مشکلاتی برای جامعه نیز می‌شوند.

آمار در خصوص کودکان کار

بر اساس یافته‌های مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بررسی وضع فعالیت کودکان ۱۷-۱۰ ساله کشور در سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که از حدود ۹ میلیون کودک حدود ۴۹۹ هزار کودک فعال (شاغل) و در جست‌وجوی کار هستند که نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ با افزایش ۹۶ درصدی و ۶۰۰ درصدی روبرو بوده‌اند.

از میان این کودکان حدود ۴۱۰ هزار کودک شاغل و ۸۹ هزار کودک در جست‌وجوی کار بوده‌اند که نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ کودکان شاغل به ترتیب ۱۰.۲ و ۱۱.۵ درصد افزایش و کودکان در جست‌وجوی کار در سال ۱۳۹۴ با افزایش ۷ درصدی و در سال ۱۳۹۵ با کاهش ۱۳.۵ درصد روبرو بوده است.

آمار کودکان کار در جهان

بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۱۸ در سراسر جهان ۱۵۲ میلیون کودک میان ۵- ۱۷ سال قربانی پدیده کار کودک هستند. تقریبا نیمی از کودکان کار یعنی ۷۲.۱ میلیون نفر در آفریقا هستند. همچنین ۶۲.۱ میلیون کودک کار در آسیا و اقیانوسیه، ۱۰.۷ میلیون در قاره آمریکا، ۱.۲ میلیون در کشورهای عربی و ۵.۵ میلیون در اروپا و آسیای مرکزی زندگی می‌کنند. به عبارت دیگر یک نفر از ۵ کودک آفریقایی کودک کار هستند در حالی که این میزان در کشورهای عربی ۲.۹ درصد، در اروپا و آسیای میانه ۴.۱ درصد، در قاره آمریکار ۵.۳ درصد و در آسیا و کشورهای اقیانوسیه ۷.۴ درصد است.

کار پرخطر و پراکندگی آن در میان کودکان کار

در میان ۱۵۲ میلیون کودکان کار نیمی از آن ها یعنی حدود ۷۳ میلیون در شرایطی خطرناک و نامناسب کار می‌کنند. بیشترین میزان کار پرخطر یعنی تقریبا سه چهارم آن متعلق به سنین ۱۵-۱۷ است. با این حال حدود یک چهارم کودکانی که در کارهای پرخطر مشغول کار هستند، یعنی حدود ۱۹ میلیون آن‌ها زیر ۱۲ سال سن دارند.

پراکندگی جنسیتی کودکان کار

در میان ۱۵۲ میلیون کودک کار در دنیا ۸۸ میلیون را پسران و ۶۴ میلیون را دختران تشکیل می‌دهند. در میان کودکان کاری که در مشاغل پرخطر مشغول هستند نیز ۶۲ درصد آن‌ها را پسران و بقیه را دختران تشکیل می‌دهند. یعنی بنابر آمار به نظر می‌رسد پسران بیش از دختران قربانی کار هستند.

این در حالی است که طبق آمار سازمان بین المللی کار در سال ۲۰۰۵ تعداد ۲۴۶ میلیون کودک کار در جهان وجود داشته که از این تعداد ۷۳ میلیون نفر کمتر از ۱۰ سال داشته اند و هر سال ۲۲۰۰۰ نفر بر اثر کار جان خود را از دست می‌دادند.

از طرف دیگر طبق بررسی «یونیسف» در سال ۲۰۱۹، در کشورهایی با کمترین میزان توسعه‌یافتگی، از هر چهار کودک بین ۵ تا ۱۷ سال، یک کودک مشغول به کاری است که مانع از رشد او شده و سلامتی‌اش را به خطر می‌اندازد. بیشترین تعداد کودکان کار را می‌توان در مناطق جنوبی صحرای آفریقا یافت؛ جایی که ۲۹ درصد از کودکان پنج تا ۱۷ ساله مشغول به کار هستند. در خاورمیانه و شمال آفریقا پنج درصد از کودکان در این گروه سنی مشغول به انجام کارهایی هستند که برای سلامتشان بسیار خطرناک است.همچنین این عدد برای غرب و مرکز آفریقا ۳۱ درصد بوده و بطور کلی درصد کودکان کار برای کشورهای توسعه نیافته ۲۹ درصد است.

همچنین به لحاظ جنسیتی تفاوتی میان کودکان کار ( دختر و پسر) وجود ندارد و دختران نیز تقریبا مانند پسران در مناطق نام برده شده فعالیت می‌کنند. برای مثال در خاورمیانه و شمال آفریقا تعداد کودکان کار پسر برابر با ۵ درصد و تعداد دختران ۴ درصد است. در جنوب و شرق آفریقا تعداد کودکان کار (پسر) برابر با ۲۷ درصد و کودکان کار دختر ۲۶ درصد و در آفریقای زیر صحرای بزرگ تعداد کودکان کار دختر و پسر با هم برابر و ۲۹ درصد است. در غرب و مرکز آفریقا تعداد کودکان کار پسر و دختر افزایش داشته به طوری که برای پسران ۳۰ درصد و برای دختران ۳۱ درصد است. بطور کلی تعداد کودکان کار (دختر و پسر) در کشورهای توسعه نیافته ۲۹ درصد است.

قوانین بین‌المللی درباره کار کودک چه می‌گوید؟

کار کودکان و قرارگرفتن آنها در شرایط دشوار کاری، سبب شده عده‌ای از کشورها و سازمان‌ها در این زمینه قوانین و مقراتی تصویب نمایند. بطوریکه در عرصه بین‌المللی، اولین مقاوله نامه تصویب شده راجع به حداقل سن کار، مقاوله‌نامه شماره ۵ است که در نخستین اجلاسیه کنفرانس بین‌المللی کار در سال ۱۹۱۹ در ارتباط با موسسات صنعتی به تصویب رسید. مطابق این مقاوله نامه استخدام یا کار کردن کودکان کمتر از ۱۴ سال در کارگاه‌ها و موسسات صنعتی اعم از خصوصی یا عمومی ممنوع است. البته این مقاوله‌نامه مدارس حرفه‌ای را به شرط اینکه تحت تایید و نظارت مقامات مسئول باشند و نیز کارگاه‌های خانوادگی که در آن منحصرا اعضای یک خانواده کار می‌کنند را از شمول ممنوعیت مستثنا ساخته است.

البته این مقاوله‌نامه در سال ۱۹۳۷ مورد تجدید نظر قرار گرفت و مقاوله‌نامه شماره ۵۹ حداقل سن را ۱۵ سال اعلام کرد و بیان گردید که قوانین کشور در صورتی می‌توانند اشتغال کودکان کمتر از ۱۵ سال را در کارگاه‌های خانوادگی مجاز بدانند که کار انجام شده در آنها برای حیات و سلامت جسمی یا روحی و اخلاقی کارگران خطری در بر نداشته باشد و نیز برای کارهای خطرناک قانون کشورهای عضو باید سنی بیش از ۱۵ سالگی را تعیین نماید.

این مقاوله‌نامه نیز توسط توصیه نامه شماره ۵۲ در سال ۱۹۳۷ تکمیل گردید که در آن به کشورهای عضو در خصوص اجرای قانون مربوط به حداقل سن در تمام کارگاه‌ها و از جمله کارگاه‌های خانوادگی توصیه‌های لازم ارائه شد. طبق ماده یک کنوانسیون حقوق کودک، منظور از کودک هر انسان دارای کمتر از ۱۸ سال سن است، مگر اینکه طبق قانون قابل اعمال در مورد کودک، سن قانونی کمتر تعیین شده باشد.

این در حالی است که در ایران نیز به موجب قانون کار جدید مصوب ۱۳۶۹ مقررات مربوط به سن کار مورد بازنگری قرار گرفت و به موجب ماده ۷۹ همین قانون به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال ممنوع اعلام شد و حتی در پاره‌ای از موارد با توجه به نوع کار یا محیط کار، حداقل سن کار به ۱۸ سال تمام افزایش یافته‌است.

بر اساس این قانون، اگر یک کارفرما کودک زیر ۱۵ سال را به کار بگیرد، متخلف خواهد بود و برای نخستین بار به مجازات نقدی و برای بار دوم به مجازات نقدی و حبس محکوم می‌شود و در مرتبه سوم علاوه بر این موارد، کارخانه یا کارگاه پلمپ و پروانه کار فرد متخلف ابطال خواهد شد. از سوی دیگر، ماد‏ه‏ ۸۴ قانون کار پیش‌بینی کرده است که در مشاغل و کارهایی که ماهیت آن برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان‏‌آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود که تشخیص این امر با وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است.

لزوم توجه به حقوق کودکان سبب شد، پیمان‌نامه حقوق کودک به وجود بیاید که یک کنوانسیون‌های بین‌المللی است که حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را بیان می‌کند. این کنوانسیون در ۲۰ نوامبر ۱۹۸۹ مورد پذیرش مجمع عمومی سازمان ملل متحد قرار گرفت و از ۲ سپتامبر ۱۹۹۰، سی روز پس از تودیع بیستمین سند تصویب یا الحاق لازم‌الاجرا شده‌است. بر اساس ماده ۳۲ این پیمان‌نامه، کودک باید در برابر هر کاری که رشد و سلامت او را تهدید می‌کند حمایت شود و دولت‌ها باید حداقل سن کار و شرایط کار کودکان را مشخص کنند.

همچنین در ماده ۲۶ این پیمان نیز آمده است که هر کودکی حق دارد از تامین اجتماعی از جمله بیمه اجتماعی برخوردار شود و ماده ۲۷ آن تاکید می‌کند که کودکان باید از سطح زندگی که تامین کننده رشد جسمی، ذهنی و اجتماعی آنها است، برخوردار شوند. ایران نیز در اسفند ۱۳۷۲ با «قانون اجازه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک» و با تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان رسماً این کنوانسیون را پذیرفت؛ مشروط بر آن که مفاد آن در هر مورد و هر زمان در تعارض با قوانین داخلی و موازین اسلامی باشد یا قرار گیرد از طرف دولت جمهوری‌اسلامی ایران لازم‌الاجرا نباشد.

بنابراین، هر چند در سطح بین المللی و ملی، تلاش‌ها و کوشش‌های بسیاری برای کاهش تعداد کودکان کار به وجود آمده‌است، اما همواره شاهد مسائل و مشکلات بسیاری در زمینه کودکان کار هستیم که نیازمند سیاستگذاری‌ها و راهبردهای موثر است.