می‌خواهیم صدای دوتارمان شبیه تنبور شود

محمدرضا برزگر درباره شیوه کوک دوتار کتولی می‌گوید: کوک دوتار کتول «دو سُل» است. یعنی تمام مقام‌ها و آهنگ‌های منطقه کتول با کوک «دو سُل» نواخته می‌شوند. در این کوک سیم پایین «دو» و سیم بالا «سُل» است. یعنی آن کوک «دو فا» که در منطقه کرمانشاه یا خراسان مشاهده می‌شود در کتول مرسوم نیست.

به گزارش خبرنگار ایلنا، طبق نظر کارشناسان و اهالی فن، سازهایی که ربع پرده ندارند، آنهایی هستند که اصالت و هویت خود را حفظ کرده‌اند و صدایی که از آنها ساتع می‌شود نیز همانی است که توسط پیشگامان و قدما حین نوازندگی ایجاد می‌شده است. با توجه به این نظریه می‌توان گفت دوتار یکی از سازهایی است که از تحریفات مرسومی که در طول تاریخ ایجاد شده به دور مانده‌ است.

بر اساس مستندات تاریخی، ساز دوتار پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد. در حال حاضر دوتار در شمال خراسان (قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین و درگز و آشخانه و جنوب) و شرق خراسان (تربت جام، تایباد، نیشابور،فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات،، کاشمر، باخرز، خواف) مرسوم است. این ساز در مناطق ترکمن‌نشین و بخش‌هایی از استان‌های مازندران و گلستان (علی‌‌آباد ‌کتول) نیز مورد توجه است و یکی از ساز‌های اصلی این مناطق به حساب می‌آید.

زنده‌یاد حاج علی‌اصغر خسروی از پیشکسوتان موسیقی منطقه کتول

انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و شرق، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» تقسیم می‌شود و شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن آن در شمال و شرق خراسان با هم تفاوت دارد. البته این تقسیم‌بندی‌ها محدود به همین چند شهر و استان نیست. به طور مثال نحوه نواختن دوتار و نوع صدایی که ایجاد می‌کند در منطقه کتول منحصر به همین منطقه است.

محمدرضا برزگر (نوازنده و پژوهشگر عرصه موسیقی نواحی) یکی از هنرمندان استان گلستان و منطقه کتول است. او که طی سال‌های اخیر دو کتاب «اورشم» و «نغمه‌های کتولی» را با موضوع و محوریت موسیقی منطقه کتول منتشر کرده، درباره شیوه‌‌های نوازندگی این ساز در کتول توضیح داد و از تفاوت‌های فیزیکی و ساختاری آن نسبت به دیگر دوتارها در مناطق دیگر گفت.

این پژوهشگر درباره سازهای متداول در منطقه کتول می‌گوید: نی که به نی هفت‌بند کتولی معروف است، دوتار که در زبان کتولی «دِتار» خطاب می‌شود، «شمشاد» که از خانواده نی است و زبانه‌دار است،‌ سورنا که در منطقه ما به «زِرنا» معروف است، کمانچه که قبلا سه سیم داشت و پشت بسته بود و جدیدا آن را به صورت پشت باز می‌سازند، سازهای مرسوم در منطقه کتول هستند.

برزگر می‌افزاید: دهل و دایره نیز از قدیم‌الایام جزو سازهای کوبه‌ای منطقه کتول بوده‌اند که در زبان و گویش محلی به آن «دیل» می‌گویند، اما در میان سازهای مذکور، دوتار و نی را می‌توان سازهای اصلی منطقه کتول دانست.

دوتار کتولی که در منطقه کتول مرسوم است. این دوتار به لحاظ ساختاری و سایز کاسه با دوتار مناطق دیگر متفاوت است.

این نوازنده درباره ساختار دوتار کتول و تفاوت‌های فیزیکی آن با دوتارهای مناطق دیگر می‌گوید: دوتار منطقه کتول برخلاف دوتارهای مناطق دیگر کشیده و گلابی شکل نیست یا مثلا با دوتاری که در مازنداران کاربرد دارد و بیضی‌مانند و به نوعی من‌درآوردی است، تفاوت دارد.

وی درباره اندازه و شکل ظاهری دوتار کتولی می‌گوید: اگر کاسه ساز سه‌تار را حدودا به اندازه سه یا چهار برابر بزرگ کنیم تقریبا حد و اندازه و شکل آن شبیه کاسه دوتار منطقه ما خواهد شد.

برزگر با یادآوری اینکه دوتار دارای دو سیم است،‌ درباره دیگر ویژگی‌های دوتار کتولی نیز می‌گوید: دوتار منطقه کتول دارای 11 پرده است و با این حساب می‌توان گفت مقام‌ها و آهنگ‌های منطقه کتول در 11 پرده اجرا می‌شود. البته چند سالی است که دو پرده دیگر به 11 پرده‌ قبلی افزوده شده تا به این ترتیب آهنگ‌ها و مقام‌های جدیدتر یا موسیقی دیگر مناطق ایران قابل نواختن باشد.

دوتار مرسوم در مناطق جنوب خراسان

این پژوهشگر و محقق موسیقی منطقه گلستان و کتول، در ادامه درباره شیوه کوک دوتار کتولی می‌گوید: کوک دوتار کتول «دو سُل» است. یعنی تمام مقام‌ها و آهنگ‌های منطقه کتول با کوک «دو سُل» نواخته می‌شوند. در این کوک سیم پایین «دو» و سیم بالا «سُل» است. یعنی آن کوک «دو فا» که در منطقه کرمانشاه یا خراسان مشاهده می‌شود در کتول مرسوم نیست. البته اگر قرار باشد ما نیز بر آن اساس بنوازیم، کوک ساز را به «دو فا» تغییر می‌دهیم، اما آن آثار دیگر مربوط به منطقه ما محسوب نخواهند شد و کتولی نیستند. به‌طور معمول، صرفا برای اجرای موسیقی و مقام‌های مناطق دیگر در مجالس چنین تغییری رخ می‌دهد.

این پژوهشگر درباره شیوه کوک دوتار کتولی اعتقاد دارد: کوک دوتار کتول «دو سُل» است. یعنی تمام مقام‌ها و آهنگ‌های منطقه کتول با کوک «دو سُل» نواخته می‌شوند. در این کوک سیم پایین «دو» و سیم بالا «سُل» است. یعنی آن کوک «دو فا» که در منطقه کرمانشاه یا خراسان مشاهده می‌شود در کتول مرسوم نیست. البته اگر قرار باشد ما نیز بر آن اساس بنوازیم، کوک ساز را به «دو فا» تغییر می‌دهیم، اما آن آثار دیگر مربوط به منطقه ما محسوب نخواهند شد و کتولی نیستند. به طور معمول، صرفا برای اجرای موسیقی و مقام‌های مناطق دیگر در مجالس چنین تغییری رخ می‌دهد.

دوتار مازندرانی

برزگر با اشاره به شیوه و نحوه انگشت‌گذاری ادامه می‌دهد: انگشت‌گذاری‌‌ها مانند دیگر سازها توسط دست چپ انجام می‌شود، اما در هنگام نواختن مقام‌ها و آهنگ‌های کتولی از هرپنج انگشت استفاده می‌شود. یعنی برخلاف سازهایی چون تار و سه‌تار و بر خلاف شیوه نوازندگی آن در دیگر مناطق از انگشت کوچک و شصت نیز استفاده می‌شود.

نویسنده کتاب «اورشم» درباره شیوه مضراب زدن و انواع آن در دوتارنوازی کتولی توضیح می‌دهد: شیوه نواختن و پنجه کشیدن ما بسیار بسیار شیرین و ملایم است و تحریرهای مشخصی دارد. کتولی‌ها یک پنجه چپ دارند که دست چپ روی دسته ساز است و پنجه دیگری داریم که ریتم‌ها را ایجاد می‌کند. این پنجه که به آن پنجه پایین نیز می‌گویند بسیار ملایم است و با شیوه مناطق دیگر تفاوت دارد. اگر به شیوه نوازندگی نوازندگان مناطقی چون شمال خراسان، منطقه تربت، قوچان، خاف و بجنورد توجه کنید، خواهید که شیوه نوازندگی آنها اصطلاحأ آتشین است. آنها مضراب‌های خاصی دارند. یا به طور مثال شیوه مضراب یا پنجه زدن ما حین نواختن دوتار مانند شیوه مازندرانی‌ها خشن و شلوغ نیست. بر اساس توضیحاتم می‌توان گفت صدای ملایم و لطیف دوتار کتولی یکی از ویژگی‌های آن است.

دوتار مورد استفاده در شمال خراسان

وی در پاسخ به این سوال که نحوه مضراب زدن دوتار کتولی چند نوع دارد و آیا تکنیک‌هایی مانند «شُر» نیز شاملش می‌شود‌، می‌گوید: اگر منظورتان آن تکنیک شُر کشیدنی است که در تنبورنوازی مورد استفاده است باید بگویم خیر. اما دوراب، راست و چپ شیوه‌هایی هستند که در مضراب زدن دوتار کتولی کاربرد دارند. آن «شُر» کشیدنی که در منطقه کرمانشاه وجود دارد و توسط تنبورنوازان مورد استفاده قرار می‌گیرد مختص همان منطقه است و حتی ندیده‌ام در خراسان نیز از این تکنیک استفاده کنند.

برزگر درباره دیگر جزییات فیزیکی دوتار کتولی اعتقاد دارد: شماره سیم‌هایی که در دوتار کتولی مورد استفاده‌اند 18 یا 20 است که این سایزها در مناطق دیگر تغییر می‌کنند. به طور مثال سیم‌ دوتارهای مورد استفاده در تایباد و مناطقی که در مسیر افغانستان قرار دارند، ضخیم‌ترند که این تفاوت بر شیوه نوازندگی‌ آنها نیز تاثیر گذاشته است.

استاد محمدرضا اسحاقی گرجی دوتار مازنداران

این محقق عرصه موسیقی نواحی، درباره تفاوت‌های کلی صدای سازهایی چون دوتار و تنبور در تمام مناطق ایران توضیح می‌دهد: طی گفتگو و مراوده‌ای که در جشنواره‌ها و همایش‌های مختلف با نوازندگان مناطق مختلف دارم در این‌باره به نتایجی رسیده‌ام. شما اگر از سمت کرمانشاه که تنبور در مناطق مختلف آن رایج است به سمت تالش و مازندران بروید و طی این مسیر از کتول و ترکمن و رامیان گذر کنید و به سمت بجنورد و قوچان و شیروان بروید و سپس مسیرتان را تا تایباد و مرز افغانستان ادامه دهید، درباره تفاوت صداها و جنس آنها شاهد روندی مشخص خواهید بود. شما صدای بم تنبور کرمانشاه را در نظر داشته باشید و این مقایسه را تا مناطقی که گفتم ادامه دهید. طی این رویه متوجه خواهید شد که هرچه به سمت شرق کشور می‌رویم، صداها زیرتر می‌شود. در این میان می‌توان گفت سعی‌مان این است که صدای دوتار منطقه کتول شبیه صدای تنبور شود. حس و حال ساز و آواز منطقه ما دارای نوعی حزن است و به همین دلیل سازندگان تلاش می‌کنند صدای دوتارهایی که می‌سازند، بم یا اصطلاحأ بم صدا باشند.

نمونه دوتارهای مرسوم در ترکمن‌صحرا

برزگر در پایان، درباره جنس چوبی که در ساخت کاسه و دسته دوتار کتولی کاربرد دارد، می‌گوید: به طور معمول برای ساخت کاسه از چوب توت استفاده می‌شود و استفاده از چوب گردو یا افرا بسیار کم رخ می‌دهد. دلیل استفاده از چوب توت نیز انعطاف بسیار آن است و دیگر اینکه صدای خوبی ایجاد می‌کند. برای ساخت دسته نیز از چوب گردو، توت و زردآلو استفاده می‌شود.