این هفته بزرگداشت ابوریحان بیرونی و بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی را پیش رو داریم و از سوی دیگر، رویداد مهم سیاسی در کشور برگزار می‌شود که ما را به سوی سیاست‌نامه خواجه نظام الملک می‌کشاند. این آخر هفته را با دانشمندان ایرانی بگذرانید.

آقای سیاست‌مدار

ابوالحسن علی‌بن اسحاق‌بن عباس طوسی که به خواجه نظام‌الملک طوسی شهرت دارد، دانشمند و متفکر قرن پنجم و وزیر پادشاهان سلجوقی است. او در سال ۴۰۸ هجری در شهر نوقان از توابع طوس خراسان، به دنیا آمد و در طوس و نیشابور به تحصیل علوم پرداخت و پس از آن به مرو سفر کرد.

خواجه نظام‌الملک در ۲۱ سالگی داشت، به غزنه رفت و در خدمت ابن‌شاذان، وزیر آلب ارسلان درآمد، تا به‌عنوان کاتب نزد وی خدمت کند. آلب ارسلان، وی را پس از شاذان به‌عنوان وزیر خویش برگزید و تمام کارهای مملکتی را به او سپرد. او در مدارسی را در بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز، اصفهان و... تاسیس کرد که به مدارس نظامیه مشهور شدند.

نظامیه بغداد در آن زمان بیش از ۶۰۰۰ دانشجو داشت. او قرن پنجم را به شکوفاترین دوره‌های فرهنگی اسلام تبدیل کرد و در ۱۰ رمضان ۴۸۵ هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می‌رفت، در نزدیکی کرمانشاه توسط یکی از حشاشین با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت.

سیاست‌نامه مشهورترین اثر خواجه نصیرالدین طوسی است. نظام‌الملک‌ فیلسوف‌ سیاسی‌ نبود او اندیشه‌ و تجربه‌های‌ عملی‌ خود را در این کتاب بازگو کرده است. اهمیت کتاب سیاست‌نامه به‌اندازه‌ای است که اصول اساسی اعلام‌شده در این کتاب، هنوز هم راهنمای ملت‌ها و حکام در مسائل داخلی و ارتباطات با دیگر کشورها است.

کتاب قصه‌های شیرین سیاست‌نامه نوشته مرجان کشاورزی آزاد، با تصویرگری هدی حدادی، در مجموعه کتاب‌های تازه‌هایی از ادبیات کهن در نشر پیدایش به چاپ رسیده است و در ۱۳۳ صفحه به نوجوانان بالای ۱۲ سال، ارایه شده است.

در این کتاب چند داستان از تمثیل‌های سیاست‌نامه، جای گرفته است.

آقای ستاره‌شناس

محمد بن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در تاریخ ۱۵ جمادی‌الاول سال ۵۹۸ هجری قمری در طوس به دنیا آمد.

نصیرالدین، علوم دینی و علوم عملی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت را نزد خالویش، بابا افضل ایوبی کاشانی آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رساند و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت.

وی در سال ۶۱۱ در مقابل پیشروی مغولان به یکی از قلعه‌های ناصرالدین محتشم فرمانروای اسماعیلی پناه برد. این کار به وی امکان داد که برخی از آثار مهم اخلاقی، منطقی، فلسفی و ریاضی خود از جمله مشهورترین کتابش «اخلاق ناصری» را به رشته تحریر درآورد. وقتی که هولاکو به فرمانروایی اسماعیلیان در سال ۶۳۵ پایان داد، خواجه نصیر را در جایگاه وزیری نگاه داشت و اجازه داد که رصدخانه بزرگی در مراغه احداث کند که شروع آن از سال ۶۳۸ بود.

آثار خواجه نصیرالدین طوسی که بیش از ۱۵۰ رساله و نامه‌های به زبان عربی نوشته شده‌اند. معروف‌ترین آثار نجومی وی زیج ایلخانی است که در سال ۶۵۰ نوشته شده و همچنین تذکره فی علم الهییه. در نجوم کتاب تذکره فی علم الهییه وی کامل‌ترین نقد بر نجوم بطلمیوسی در قرون وسطی و معرف تنها الگوی ریاضی جدید حرکات سیارات است که در نجوم قرون وسطی نوشته شده است.

در سال ۶۷۲ هجری قمری نصیرالدین طوسی با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتاب‌های تاراج رفته از حمله مغول را جمع‌آوری کند و به مراغه بازگرداند اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ ۱۸ ذیحجه سال ۶۷۲ هجری قمری در کاظمین نزدیک بغداد دار فانی را وداع گفت.

برای آشنایی با زندگی خواجه نصیر طوسی، کتابی در ۱۲ قصه، نوشته شده که رویدادهای زندگی او را بازگو می‌کند.

کتاب ۱۲ قصه تصویری از زندگی خواجه نصیر طوسی، نوشته مژگان شیخی، با تصویرگری حسن عامه، در مجموعه کتاب‌های بنفشه، برای کودکان ۶ تا ۱۲ سال توسط نشر قدیانی منتشر شده است.

آقای همه‌چیزدان

ابوریحان، محمدبن‌احمد بیرونی، در سال ۳۶۲ هجری قمری در بیرون شهر کاث، از شهرهای ولایت خوارزم، به دنیا آمد. او وارد دربار خوارزم‌شاه و مدرسه‌ سلطانی خوارزم شد و در همین دوران، در حالی که تنها ۱۷ سال داشت، به کمک حلقه‌ای درجه‌دار (حلقه‌ شاهیه) به اندازه‌گیری بلندی‌ نیم‌روزی (ارتفاع نصف‌النهاری) خورشید در شهر کاث پرداخت.

او در ۱۱ جمادی‌الاول، ۷ خرداد سال ۳۸۷ قمری توانست خورشید گرفتگی را رصد کند. پیش‌تر با ابوالوفای بوزجانی قرار گذاشته بود که او نیز خورشید گرفتگی را در بغداد رصد کند. ابوریحان از روی اختلاف زمانی که از این راه به دست آمد، توانست اختلاف طول جغرافیایی آن دو شهر را به دست آورد.

بیرونی در لشکرکشی‌های محمود غزنوی به هندوستان همراه او بود و در این سفرها با دانشمندان هندی آشنا شد، با آنان به گفت و گو نشست و خط سانسکریت آموخت.

او فارسی، ترکی، عربی، عبری، سریانی و سانسکریت را به ‌خوبی می‌دانست و با زبان یونانی نیز آشنایی داشت.

او در طب و پزشکی، جانورشناسی، زمین‌شناسی، مردم‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، ریاضی، ستاره‌شناسی، گاه‌شماری و هندسه، صاحب نظر بود و این دانش‌ها از ابوریحان، شخصیتی مهم و شگفت ساختند که او را یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی و اسلامی لقب داد. بیرونی، در رجب ۴۴۰ هجری قمری در ۷۷ سالگی در غزنه درگذشت.

کتاب ابوریحان بیرونی، نوشته حمید عبدالهیان به زبانی طنز است که با تصویرگری حسن خلوت، در مجموعه مشاهیر خندان برای کودکان بالای ۱۰ سال منتشر شده و در ۱۰۴ صفحه توسط نشر میچکا به بازار آمده است.