تجلی معماری قاجار درگمیشان/زندگی تراکمه در دالان تاریخ جریان دارد

خبرگزاری مهر- گروه استان ها: منازل این شهر تاریخی عجیب است. خانه ها دو طبقه چوبی با سبک های قدیمی و خاص. وقتی در خیابان های این شهر بندری قدم می زنی زمان را فراموش می کنی. شهر کهن و تاریخی گمیش تپه، مهد خانه های قدیمی و باستانی بوده که قدمت بسیاری از آنها به دوره قاجار برمی گردد.

گمیش تپه بعد از گرگان، دومین بافت تاریخی و باارزش را در استان گلستان را داشته و فرم شیروانی بناها، سکوسازی و بهره گیری فراوان از چوب از ویژگی های برجسته معماری این شهر به حساب می آید.

سبک معماری شهر به صورت معماری روسی بوده و قدمت بسیاری از بناهای تاریخی این منطقه به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی برمی گردد.

بیشتر این خانه ها در دو طبقه احداث شده و دارای سازه های چوبی با مقاومت بالا هستند. اقدامات مرمتی بناهای ارزشمند بافت تاریخی گمیشان، در کنار اجرای سنگ فرش ها در جهت زنده سازی و حفاظت از این بافت و توسعه گردشگری منطقه انجام شده است.

هرچند تاکنون بیش از ۲۰ خانه قدیمی در گمیش تپه به ثبت ملی رسیده ولی حداقل ۶۰ خانه قدیمی در گمیشان وجود دارد که اگر خانه های قدیمی روستایی را هم به آن اضافه کنیم تعداد آنها بیش از این خواهد شد.

خانه هایی بی مانند که خشت خشت آن فرهنگ بومی و محلی مردم خوب ترکمن را فریاد می زند، ولی متاسفانه تعدادی از آنها به دلیل رطوبت بالای منطقه و برخی بی مهری ها در حال تخریب است.

با هدف معرفی صحیح این گنجینه ارزشمند که نشان از فرهنگ کهن و غنی ترکمن صحرا دارد سراغی از وضعیت این روزهای این خانه ها گرفتیم.

یکی از بناهای تاریخی و باارزش گمیش تپه، خانه تاریخی خوزینی ها است. این خانه از آثار قدیمی شهر گمیشان بوده و در دوران قاجار بنا شده است. خانه خوزینی ها در دو طبقه و با مصالح چوبی ساخته شده و دارای تراس چوبی است که دور تا دور هر طبقه را فرا گرفته و در فاصله های نزدیک هم ستون های چوبی استفاده شده است.

هر طبقه این خانه تاریخی دارای چهار اتاق جدا از هم بوده و مسیر دسترسی اتاق ها به صورت راهروی عمود بر هم است که جهت شرقی غربی و شمالی جنوبی دارد.

به سراغ ساکن فعلی بنا می رویم، عایشه بی بی دوجی پیرزن گمیشانی که به همراه شوهر، عروس و پسرش در خانه تاریخی خزینی ها زندگی می کند به خبرنگار مهر گفت: این خانه بیش از ۱۸۰ سال قدمت دارد و ما بیش از نیم قرن در اینجا زندگی می کنیم.

میراث فرهنگی بارها قول مرمت این بناها را داده اما هیچ یک از وعده ها تاکنون عملی نشده است وی با گلایه از مدیران میراث فرهنگی افزود: کارشناسان میراث در سال های گذشته چندین نوبت از این بنا بازدید کردند و بارها قول تعمیر و مرمت آن را دادند اما هیچکدام از وعده ها محقق نشد.

عایشه بی بی ادامه داد: هر چند اسکلت خانه مستحکم است اما سقف، سکو و دیوارهای جانبی بین اتاق ها دچار آسیب جدی شده و در حال تخریب است و ما در این بنا احساس ناامنی می کنیم.

وی بیان کرد: اگر وعده مدیران مبنی بر تعمیر و مقاوم سازی عملی نشود برخلاف میل باطنی باید این خانه را که خیلی دوست داشته و خاطرات زیادی با آن داریم را تخریب کنیم.

عایشه بی بی گفت: در جوانی و هنگامی که تازه عروس خانواده خزینی ها شده بودم علاوه بر پدر شوهر و مادر شوهر، با ۶ جاری و بچه های آن‌ها در این خانه زندگی راحتی داشتیم.

جای جای این شهر خانه های قدیمی وجود دارد، خانه هایی که خاطرات کهن را در دل خود جای داده اند. اردشیر طالبی ساکن یکی از این خانه ها است. وی به خبرنگار مهر گفت: حدود ۴۷ سال در این خانه زندگی می کنیم و بسیار از سکونت در این خانه رضایت دارم.

وی افزود: حدود ۲۰۰ سال از تاریخ ساخت خانه ما می گذرد اما همچنان یکی از خانه های مستحکم منطقه محسوب می شود.

طالبی ادامه داد: سبک و طراحی داخلی خانه براساس معماری روسی ساخته شده و بیش از ۹۰ درصد مصالح به کار رفته در آن از چوب نراد روس است.

وی توضیح داد که این خانه ضد رطوبت و ضد زلزله بوده و در سال های اخیر مشکلی در این خصوص نداشته است.

طالبی گفت: در سال های گذشته میراث فرهنگی پیشنهادی به ما داد تا خانه را به موزه تبدیل کند اما به ناگهان پا پس کشیدند و دیگر پیگیر آن نشدند.

وی در خصوص حمایت های میراث از خانه های قدیمی گمیشان، بیان کرد: به ندرت به فکر مرمت خانه ها هستند و اگر هم تعمیراتی صورت بگیرد با جنس مطلوبی این کار انجام نمی شود.

طالبی ادامه داد: میراث فرهنگی در سال های گذشته برخی از خانه ها را مرمت کرد اما در تعمیر آن از چوب مرغوبی استفاده نشد و به جای چوب نراد روسی از سایر چوب ها استفاده شد که در کمتر از سه سال رنگ آن تغییر کرد و سیمای ظاهری بناهای تاریخی خراب شد.

در محلات مختلف گمیش تپه همچون محله خوزینی‌ها، مظفری‌ها، شیرمحمدی‌ها، شیروانی ها و مصطفایی ها ساختمان‌ها و بناهای تاریخی متعددی وجود دارد که در فهرست ملی به ثبت رسیده است.

از جمله ساختمان های به جا مانده از دوره قاجار تاکنون در بافت قدیم شهر گمیشان می توان خانه شیرمحمدی اشاره کرد.

خانه شیرمحمدی

یکی از رفیع ترین بناهای تاریخی شهر، خانه شیرمحمدی است که قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه می رسد. این بنا در سه طبقه و با مصالح آجر، گچ و چوب و با سقف شیروانی حلبی ساخته شده است.

در هر طبقه چهار اتاق با کف پوش و پنجره های چوبی بوده و فضای داخلی اتاق ها هم دارای راهروی مرکزی و راه پله چوبی است.

خانه گوگلانی ها

خانه گوکلانی ها مربوط به معماری دوره پهلوی بوده و نمونه بارز از بناهای ارزشمند در گمیشان است. این بنا از سوی آنه بردی حاجی گوگلانی برای پسر بزرگ خود تاج بردی خان بیش از ۱۰۰ سال قبل در دو طبقه ساخته شده است.

طبقه پایین خانه به عنوان انبار غلات و محل نمک سود کردن و نگهداری ماهی استفاده می شده و طبقه دوم این بنا هم دارای چهار اتاق است.

این ساختمان با ارزش دارای دو ورودی است که یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع جنوبی بنا قرار دارد و اساس این بنا سطحی و به شکل نواری اجرا شده است.

همچنین طبقه همکف بنا، آجری و زمستان نشین و طبقه اول آن هم از مصالح چوبی است که در تابستان بیشتر استفاده می شده است.

تعیین حریم برای بناهای تاریخی

یک کارشناس معماری و شهرسازی هم به خبرنگار مهر در خصوص سازه های گمیشان، گفت: احداث سازه های مسکونی در گمیشان به سبب آن‌که عنصر اصلی بناها صرفاً از چوب وارداتی روسیه تشکیل شده به خانه های روسی معروف شده است.

محمدسعید ایرانی افزود: خانه هایی که علاوه بر اسکلت بیرونی نما، در دکوراسیون داخلی هم از چوب استفاده شده و کرکره های چوبی، تابلو و نمادهای حکاکی شده چوبی عنصر اصلی درونی این خانه ها را تشکیل می دهد.

ایرانی در خصوص آخرین وضعیت بنای تاریخی بهرام محمد خوزینی بیان کرد: رفع خطر و اجرای شمع فلزی یا چوبی و مهار تراس چوبی آسیب دیده طبقه همکف، برچیدن تیرها، تخته ها، نرده و ستون های فرسوده تراس، برچیدن پایه های آجری آسیب دیده زیر تراس، اجرای تیرریزی جدید با نراد مرغوب از جمله اقدامات فوری برای این بنای متعلق به عصر قاجاریه است.

وی در مورد ساخت و سازهای غیراصولی در حریم این خانه ها هم گفت: مساله ای که در گمیشان تعریف نشده، حریم مصوب است؛ در حقیقت ما برای ابنیه تاریخی حریمی مشخص نمی کنیم که بخواهیم آن را مصوب کنیم.

ایرانی اضافه کرد: از نظر قانون تا شعاع ۲۰ متر از اطراف بنای تاریخی با در نظر گرفتن حریم بصری باید به عنوان حریم ثبت شود اما طبیعتاً این اتفاق نمی افتد.

با توجه به قدمت خانه های گمیش تپه حفظ و حراست از این جاذبه های تاریخی و مرمت اصولی آن ها باید به طور جدی از سوی مسئولان امر پیگیری شود زیرا این امر زمینه توسعه گردشگری و رونق اقتصادی منطقه را فراهم خواهد کرد.