۲۵ کیلومتر که از ساری به سمت شمال پیش برویم به شهر ساحلی فرح‌آباد خواهیم رسید. موقعیتی گردشگری و تاریخی که امروز تقریبا از هویت تاریخی آن کمتر کسی یاد می‌کند و فقط به محل حضور گردشگران در پلاژها و سواحل تبدیل شده است. در حالی‌که برخی کارشناسان معتقدند این منطقه ظرفیتی بین‌المللی برای شناخته شدن در گردشگری دارد.

دکتر «علی ماهفروزی» پژوهشگر حوزه گردشگری و کارشناس مدیریت توریسم بر این باور است که شهر تاریخی و بندری فرح‌آباد ساری از جمله فرصت‌های جهانی ایران و مازندران برای ورود متفاوت و فرهیخته به گردشگری چند منظوره است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به پیشینه پررونق فرح‌آباد می‌گوید : این منطقه مانند ۴۰۰ سال پیش می‌تواند رونق بگیرد و محل آمد و شد گروه‌های بین‌المللی باشد.

به اعتقاد ماهفروزی اگر به بازتعریف مجدد شهر بندری و تاریخی فرح‌آباد ایمان داشته باشیم و با مدیریت عقلانی و عمل‌گرا پیش برویم، این شهر و ساحل پیرامونش با دخالت حداقلی و هوشمندانه می‌تواند زندگی هزاران نفر را تضمین کند و با پشتوانه عظیم تاریخی-فرهنگی و هنری مانند شهرهای جنوبی حاشیه خلیج فارس شهرتی جهانی پیدا کند.

ماهفروزی که طراح پروژه های گردشگری «کرانه تا کویر» و پایتخت گردشگری کشورهای عضو اکو است اعتقاد دارد اگر با تفکر توسعه‌ای و خرد جمعی چشم‌انداز مناسبی برای شهر تاریخی فرح‌آباد ساری تعریف شود این شهر به نقطه‌ای متفاوت در گردشگری منطقه تبدیل خواهد شد.

این پژوهشگر و کارشناس گردشگری درباره موقعیت، پیشینه و ظرفیت‌های فرح‌آباد در گردشگری مازندران و منطقه در گفت‌وگو با ایرنا ضرورت‌ها، فرصت‌ها و الزامات توسعه در این شهر تاریخی مازندران را شرح داد:

چه مزایایی در فرح‌آباد وجود دارد که معتقدید فرصت عالی برای رونق گردشگری نه تنها در مازندران، بلکه در ایران است؟

به نظرم پیش از پرداختن به اهمیت گردشگری کرانه و پس‌کرانه فرح‌آباد، آشنایی با پیشینه تاریخی این منطقه و اهمیت استراتژیک آن در سپهر سیاسی-اقتصادی جهان عصر صفوی بسیار حائز اهمیت است. ارتباط تجاری عصر صفویه با جهان خارج برای برخی از حکمرانان صفوی از اهمیت بالایی برخوردار بود. در این میان شاه عباس صفوی با تشکیل امپراطوری بسیار قدرتمند و گسترش قلمرو سیاسی سعی در توسعه ارتباطات بین‌المللی به ویژه تجارت بین‌المللی با اروپا داشت. بنابراین ایجاد شهرها و بازارهای بزرگ، شبکه راه‌ها و کاروانسرا، توسعه بنادر، توسعه ابریشم و کشت پنبه از موضوعاتی بود که با توجه به نیاز ضروری کارخانه‌های اروپا در دستور تجارت بین‌الملل شاه عباس قرار گرفت.

حضور امپراطور عثمانی در بخش شمال غرب و غرب کشور عملاً دسترسی به بازار اروپا را از طریق بنادر در اولویت قرار داد. به همین منظور قصبه طاهان با ایجاد شهر بزرگ بندری و تجاری فرح‌آباد در سال ۱۰۲۱هجری قمری در دستور کار قرار گرفت و به مدت ۵ سال این شهر عظیم با ده‌ها هزار نفر صنعتگر، دریانورد، تاجر و کاسب با قومیت‌های مختلف گرجی، ارمنی، آذری، گیلانی و اقوام دیگر ساخته شد. این مردم دارای مذاهب گوناگونی چون مسلمان، یهودی و مسیحی بودند و در توسعه تجارت این شهر کوشیدند. «پیترو دلاواله» در اهمیت این شهر می‌گوید: «حصار آن همانند رم و قسطنطنیه عظیم و گاهی از آن‌ها بزرگتر است و فضاهایی چون مسجد، مدرسه، راسته بازار، کاخ، پل و میدان جهان‌نما در آن قرار داشت.»

مازندران مناطق ساحلی دیگری هم دارد. دلیل اهمیت این منطقه در آن دوره چه بود؟

دسترسی به ساری مرکز دارالحکومه مازندران، دشت‌های بهشهر و گرگان و دسترسی آسان به شهرهای حاشیه کویری ایران که کشت پنبه در آن از رونق خاصی برخوردار بود و همچنین رودخانه دائمی تجن و همجواری با دریا نقش اساسی در مکان‌یابی این پروژه را داشت. اهمیت تجاری و بازرگانی این شهر آن‌قدر بالا بود که به پایتخت دوم شاه عباس تبدیل شد و بر اساس متون تاریخی و نوشته‌های جهانگردان بسیار از سفرا برای انعقاد قراردادهای سیاسی و تجاری در کاخ‌های نقش جهان فرح‌آباد به دیدار شاه می‌آمدند.

اما عظمت و شکوه فرح‌آباد و رونق تجاری و بازرگانی بندر این شهر با حمله روس‌ها و آتش زدن شهر پایان یافت. پس از شکوه این شهر شاید تاجگذاری آقا محمدخان قاجار و برگزیدن ساری به پایتختی شاهان قاجار می‌توانست مجددا بندرگاه صفوی فرح‌آباد را به دوران شکوه آن بازگرداند، ولی با تغییر سریع پایتخت و انتقال آن به حاشیه جنوبی البرز یعنی تهران امروزی، شانس مجدد از فرح‌آباد گرفته شد و این شهر تاریخی و بندر تجاری آن مسیر اضمحلال خود را تا یک روستای ساده پیمود.

اگرچه شغل اصلی مردم آن در حال حاضر صید، کشاورزی و خدمات گردشگری است، ولی به هیچ روی نمی‌توان عظمت این شهر را که با برخی شهرهای بندری اروپا در زمان خود در رقابت بود قابل مقایسه دانست.

با این پشتوانه تاریخی و البته افولی که در شکوه فرح‌آباد رخ داد، حالا چه راهکاری برای دوباره رونق گرفتن این منطقه وجود دارد؟

برای احیای مجدد فرح‌آباد، لازم است که به عنوان شهر بندری گردشگری با اولویت احیاء هویت معماری و شهرسازی اعلام شود. صنعت پرشتاب و رمزآلود گردشگری اگرچه بسیاری از فرمول‌های معادلات اقتصادی و اشتغال را در ۵۰ سال اخیر دچار تغییر کرد، ولی به‌عنوان یک موضوع با اهمیت در برنامه سوم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در نظام برنامه‌ریزی ایران قرار گرفت که امیدواریم با حمایت مسئولان در ادامه برنامه‌ریزی‌ها نیز به طور ویژه مورد توجه قرار بگیرد.

به نظرم توانایی بسیج همگانی برای تغییرات اقتصادی و اجتماعی به‌عنوان یک ظرفیت بالقوه در صنعت گردشگری وجود دارد و همین امر باعث شکوفایی اقتصادی، بهداشت محیطی و فردی، فرهنگسازی هدفمند در برخی مناطق کمتر توسعه‌یافته جهان به ویژه آفریقا شده است. بر این اساس استفاده از تجربه‌های موفق و هویت‌ساز صنعت گردشگری می‌تواند اساس برنامه‌ریزی در احیاء هویت شهرسازی فرح‌آباد و توسعه صنعت گردشگری به‌صورت توأمان و به‌عنوان یک الگوی موفق در کشور ما حائز اهمیت باشد.

ساحل زیبا و داغ ماسه‌ای فرح‌آباد با داشته‌های فرهنگی و فرهیخته صیادان و پره‌های ماهیگیری می‌تواند از اسکله اصولی تفریحی چند منظوره بهره فراوان ببرد. البته باید امیدوار باشیم پلاژهای دولتی با شرایط مناسب و برنامه‌ریزی شده و حفظ درصدی از رفاه نیروهای دولتی در اختیار سرمایه‌گذاران واقعی داخلی و خارجی قرار گیرند تا بخش خصوصی به بازتولید ثروت در این کرانه زیبا بپردازد و بخشی از اشتغال استان و کشور را تضمین کند. بخش جنوبی، غربی و شرقی شهر هم با تغییرات اندک شهرسازی می‌تواند پشتوانه مطمئنی برای تولید محصولات کشاورزی با مدل مزرعه گردشگری به عنوان توان مضاعف قرار بگیرد.

با این حساب شما هنوز هم فرح‌آباد را مانند دوره صفوی، دارای مزیت‌های ویژه برای گردشگری می‌دانید.

بله؛ حتی بیشتر از آن دوره. قرارگیری فرح‌آباد در فاصله نزدیک مرکز سیاسی-تجاری مازندران، همجواری با رودخانه تجن و دریای خزر و ساحل ماسه‌ای آزاد آن، دسترسی به محور کریدور شمال-جنوب، نزدیکی به بندر ویژه تجاری-اقتصادی نسل سوم امیرآباد، نزدیکی به راه‌آهن سراسری تهران-شمال، همجواری با فرودگاه بین‌المللی ساری، همجواری با زمین‌های مستعد باغی و کشاورزی، دسترسی به محور کرانه از شرق تا غرب نواحی شمالی کشور، وجود زمین‌های مستعد برای توسعه شهرسازی و وجود ده‌ها پلاژ با هزاران تخت برای اقامت گردشگران از نقاط قوت فرح‌آباد برای ایجاد بندرگاه گردشگری با رویکرد احیای معماری و شهرسازی آن است.

برای دستیابی به این منظور و احیاء شهر تاریخی-تجاری فرح‌آباد، انجام طرح جامع توسعه صنعت گردشگری با رویکرد فرهنگی-تجاری باید مورد توجه نظام برنامه‌ریزی کشور قرار گیرد که در حال حاضر به عنوان یکی از دلایل توسعه‌نیافتگی این منطقه به چشم می‌خورد.

به دلیل وجود این ظرفیت‌هاست که معتقدم فرح‌آباد یک موضوع با اهمیت بین‌المللی در اقتصاد صنعت گردشگری ایران است و به سرعت باید مورد توجه برنامه‌ریزان ملی قرار گیرد. بافت‌های کهن‌ شهرهای مرکزی مازندران و عمارت‌های تاریخی موجود در آن، همجواری با باغ جهانی عباس‌آباد و شبه جزیره میانکاله و ده‌ها جاذبه و زیرساخت مناسب در این بخش می‌تواند مازندران را به‌عنوان قطب گردشگری طبیعی-تاریخی ایران مورد توجه گردشگران بین‌المللی بگنجاند و سهم این استان را از محل درآمدهای ارزی به رقم قابل توجهی ارتقاء دهد.

برای این منظور باید در آغاز انتخاب و مکان‌یابی ساختارهای معماری و شهرسازی در اولویت باشد تا با گزینش دقیق برخی از پروژه‌ها، معرفی دقیق آن مازندران را در محورهای مقاصد بین‌المللی قرار دهد که این امر در دو بخش احیاء و بازاریابی از اولویت خاصی برخوردار است. ضمن این که در بخش مرمت، احیا و باززنده‌سازی شهر کهن فرح‌آباد و همین‌طور ایجاد زیرساخت‌های لازم نقش دولت و جوامع محلی از اهمیت خاصی برخوردار است.

منظور شما نقش دولت در فراهم کردن شرایط سرمایه‌گذاری است؟

بله. با فرض انجام چنین اقدامات لازم و ایجاد بستر مناسب از طریق توسعه زیرساخت‌ها از طرف دولت، رغبت سرمایه‌گذاران برای انجام سرمایه‌گذاری با ضریب امنیت بالایی برخوردار خواهد بود.

اماراتی‌ها در دوبی با استفاده از ساختارهای جدید و مورد نیاز بازار تقاضای بین‌المللی سواحل دوبی را به جایگاه بین‌المللی رساندند و این شهر ساحلی امروز یکی از مقصدهای جذاب سفر به خاورمیانه محسوب می‌شود.

در حاشیه شرقی دریای خزر کشور ترکمنستان به فاصله چند صد کیلومتری عشق‌آباد، ایجاد منطقه گردشگری دریایی و ساحلی را در منطقه «آوازه» از سال ۲۰۰۶ آغاز کرد و در حال حاضر نزدیک به ۵ هزار هکتار از این منطقه را در ساحل ۱۲کیلومتری حاشیه دریا با استانداردهای بین‌المللی به بهره‌برداری رساند. ترکمنستانی‌ها با تبلیغات مناسب سعی در یکه‌تازی حضور گردشگران بین‌المللی را در ساحل خود دارند. منطقه ساحلی باکو در کشور آذربایجان هم نمونه دیگری از این موفقیت است. چرا از این تجارب در منطقه مستعدی مانند فرح‌آباد استفاده نکنیم؟

یعنی فرح‌آباد هم در حد و اندازه یک پروژه بین‌المللی مطرح شود؟

چرا که نه؟! با توجه به پیشینه تاریخی، وجود زیرساخت‌ها و اهمیت کنونی منطقه فرح‌آباد ساری، می‌توان با اجرای طرح جامع به موفقیت بین‌المللی در حوزه اقتصاد صنعت گردشگری در این بخش از حاشیه دریای خزر رسید. موضوعی که می‌تواند باعث تحرک اقتصادی مازندران و ایجاد اشتغال در منطقه باشد. هرچند که ایجاد منطقه ویژه شهر بندری-تاریخی فرح‌آباد با طرح یکپارچه توسعه سرمایه‌گذاری کرانه و پس‌کرانه موضوع مغفول مانده حوزه اقتصاد استان است، اما به‌نظر می‌رسد باید سال‌ها کم‌توجهی به یکی از بزرگ‌ترین ظرفیت‌های حوزه صنعت گردشگری در برنامه‌ریزی ملی تصحیح شود. موضوعی که می‌تواند شکاف فرهنگی و طبیعت‌گردی در گردشگری کشور را پر کند و به‌عنوان یکی از الگوهای موفق صنعت پر شتاب گردشگری در کشور باشد.

ولی شاید در نگاه مسئولان چنین چشم‌اندازی بسیار دست‌نیافتنی و رویاپردازانه باشد.

چرا در کشورهای همسایه ما دست‌یافتنی است و در منطقه مستعدی مانند فرح‌آباد نباشد؟ تعریف مدل جدید توسعه گردشی فارغ از نگاه سنتی، بی‌بنیاد و دستوری نه تنها باعث نابودی فرصت‌ها نخواهد شد، بلکه باعث آشتی و به میان آمدن نیروهای زبده و کارآمد به عرصه یکی از محوری‌ترین مبانی توسعه استان می‌شود تا با نگاه جامع به روند توسعه جهانی گردشگری، سال‌ها عقب ماندگی جبران شود.

ما دو سال دیگر میزبان گردشگران کشورهای عضو اکو هستیم. اتفاقا رویداد بین‌المللی ساری ۲۰۲۲ آزمون بزرگی برای وفاق استانی به منظور دستیابی به یکی از شعارها و محورهای مهم توسعه استان است تا بتوان از این گذر برنامه‌های مدون، عملیاتی و اجرایی را در بخش خصوصی و دولتی سامان داد.

امروز می‌بینیم استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی، سیستان و بلوچستان، همدان و اردبیل برای رونق گردشگری مورد توجه ویژه دولت قرار گرفتند و ما با همه ظرفیت‌هایی که داریم به نتیجه درستی در این بخش نرسیدیم. این موضوع قطعاً از ضعف‌های خودمان ریشه می‌گیرد.

منطقه فرح‌آباد یک پروژه بین‌المللی است که ما آن را در حد محلی نگه داشتیم. فقط منتظریم که در سال چند ماه طرح دریا در آن اجرا شود. چنین مجموعه‌ای در دنیا تقریباً کم‌نظیر است؛ یک شهر تاریخی در کنار رودخانه و ساحل با زمین‌های مناسب برای توسعه گردشگری و دسترسی به انواع زیرساخت‌های حمل‌ونقلی و جاذبه‌های طبیعی. واقعیت این است که ما کاری نکرده‌ایم و می‌گوییم اشتغال نداریم. ما یک موقعیت تاریخی هم‌دوره تمدنی از عصر صفوی داریم که سال‌هاست آن را فراموش کرده‌ایم.

بی‌شک احیای شهر تاریخی-بندری فرح‌آباد ساری علاوه بر توسعه پرشتاب و چندسویه محور شمالی مرکز استان به توسعه گردشگری میاندورود در شرق و جویبار در غرب منتهی خواهد شد و تمرکز توسعه با توجه به وسعت سرزمینی، فاصله منطقی با زیرساخت‌هایی چون فرودگاه بین‌المللی دشت ناز ساری، بندر بین‌المللی امیرآباد، راه‌آهن سراسری و ظرفیت‌هایی چون ساحل کم‌نظیر و جاذبه‌های تاریخی می‌تواند نویدبخش مقصد ویژه گردشگری بین‌المللی در ایران و حاشیه دریای خزر باشد.