آربیتراژ چیست و چگونه به وجود می آید؟

آربیتراژ یکی از مفاهیم مهم در علم اقتصاد و به معنی کسب سود از تفاوت قیمت هم‌زمان یک دارایی بین دو یا چند بازار است. وقوع این شرایط، نتیجه وجود عدم تعادل قیمتی میان بازارهای مختلف هست. به عبارت دیگر، زمانی که ارزش‌گذاری یک دارایی پایه نظیر کالا، ارز یا سهام، در بازارهای مختلف یکسان نباشد؛ آربیتراژگران با خرید دارایی در حداقل قیمت (بازاری که قیمت آن نسبت به سایرین کمتر است) و فروش سریع آن در سطوح قیمتی بالاتر (بازار موازی که دارایی مذکور قیمت بیشتری دارد)، از وجود این تفاوت قیمتی سود کسب می‌کنند! هم‌چنین آربیتراژ در زمره روش‌های سرمایه گذاری تقریباً بدون ریسک محسوب می‌شود؛ زیرا در صورت امکان فروش دارایی در کمترین زمان ممکن، عملاً ریسک بسیار ناچیزی شامل حال معامله‌گران خواهد بود.

به طور کلی، آربیتراژ زمانی امکان‌پذیر است؛ که بستر فروش دارایی کاملاً فراهم بوده و نیازی به معرفی یا بازاریابی محصول نداشته باشد؛ در نتیجه مواردی از قبیل صادرات کالا، آربیتراژ نیست! به زبان ساده، ماهیت آربیتراژ بر این اساس استوار است، که بازده مثبت قطعی در یک سرمایه‌گذاری وجود دارد. در طرف مقابل، اگر ارزش یک دارایی در بازارهای مختلف برابر باشد؛ اصطلاحاً تعادل آربیتراژی برقرار است.

مبنای شکل‌گیری موقعیت های آربیتراژی

آربیتراژ بر اساس بعد مکان یا زمان به وجود می‌آید. تفاوت قیمتی ایجاد شده بر حسب مکان به این صورت است، که یک دارایی منحصربه‌فرد در دو بازار با فاصله جغرافیایی کم یا زیاد ارزش ناهمسانی داشته و امکان دادوستد هم‌زمان (نهایتاً با تفاوت زمانی کوتاه) آن بین بازارهای مذکور فراهم است. آربیتراژ بر مبنای بعد زمانی، ناشی از اختلاف قیمت به دلیل تفاوت در موعد تحویل دارایی می‌باشد؛ که مصداق بارز آن تفاوت قیمت‌ها در بازار نقد نسبت به آتی است! در حال حاضر، عمده معاملات آربیتراژی بر این اساس انجام شده و از این حیث، بازار آتی طرف‍داران بسیاری دارد. از توضیحات فوق این‌گونه استنباط می‌شود، که آربیتراژ یکی از انگیزه‌های اصلی فعالیت سفته‌بازان و موتور محرک بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری است.

آربیتراژ در بازار نقدی

۱- بازار سهام جهانی

امروزه با عرضه سهام شرکت‌های بین‌المللی و چند ملیتی در بورس‌های‌ بزرگ جهانی، این بازارها به یکدیگر متصل شده و به صورت یکپارچه فعالیت می‌کنند. گاهاً در مواقع کوتاهی قیمت یک سهم در بازارهای مذکور یکسان نمی‌باشد! که در چنین شرایطی، به دلیل رصد پیوسته بازار از سوی سرمایه‌گذاران یا ربات‌های معامله‌گر و ارسال سریع سفارشات در حجم بالا، فاصله قیمتی از بین رفته و بازار متعادل می‌شود.

۲- بازار ارز غیررسمی ایران

یکی از مثال‌های عینی آربیتراژ در بازار ایران، التهابات ارزی یک دهه اخیر است. زمانی که اختلاف قیمت ارز دولتی و بازار آزاد افزایش می‌یافت؛ بسیاری از آربیتراژگران (دلالان ارزی) اقدام به خرید ارز سهمیه‌ای دولتی نموده و در بازار آزاد به فروش می‌رساندند. هم‌چنین اختلاف نرخ ارز بین بازارهای منطقه‌ای نیز، فرصت مناسبی برای این معامله‌گران محسوب می‌شد؛ زیرا تفاوت قیمت بازار تهران و سایر کلان‌شهرها با مناطق مرزی داخلی و خارجی، سود بدون ریسک و نسبتاً هنگفتی را برای آن‌ها فراهم می‌نمود. هرچند این تفاوت نرخ همواره بین بازار کشورهای همسایه وجود دارد؛ اما آربیتراژ ارز در حالت عادی به سبب اختلاف کم قیمت‌ها، چندان مقرون به صرفه نیست! توجه داشته باشید، که چنین فعالیت‌هایی منجر به خروج ارز و آسیب به نظام اقتصادی کشور می‌شود و بر اساس قوانین، متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرند. به طور کلی، امروزه فرصت‌های آربیتراژی بازارهای نقدی، به دلیل گسترش تولید در سراسر جهان، حذف از واسطه‌ها و تجارت الکترونیک، بسیار محدود شده و اغلب بازارها در شرایط تعادل قیمتی به سر می‌برند.

۳- آربیتراژ در بازار آتی

همان‌طور که اشاره نمودیم، بخش عمده‌ای از معاملات آربیتراژی در بستر بازار آتی انجام می‌شوند. در واقع فلسفه اصلی این مدل آربیتراژ، اختلاف قیمتی موجود میان بازار نقد و آتی است! فرآیند انجام معاملات به این صورت است؛ که قیمت یک دارایی نظیر سهام یا کالا در بازار آتی نسبت به قیمت جاری آن در بازار نقد بالاتر بوده و فاصله قیمتی به گونه‌ای است، که آربیتراژ این دارایی حاشیه سود مناسبی به همراه دارد. در این شرایط معامله‌گر دارایی را در بازار نقد خریداری نموده و معادل آن، یک قرارداد در بازار آتی به فروش می‌رساند؛ که فاصله موجود میان نرخ خرید و فروش این دارایی، برابر سود ناخالص او خواهد بود. هم‌چنین در شرایط معکوس که قیمت نقدی بالاتر از نرخ بازار آتی است، سرمایه‌گذاران هم‌زمان اقدام به اخذ دو موقعیت معاملاتی خرید و فروش (با موعد تحویل متفاوت) در بازار آتی نموده؛ یا به منظور فروش نقدی در آینده نزدیک، صرفاً دارایی مذکور را پیش‌خرید خواهند کرد. به منظور فهم بهتر مطلب به یک مثال دقت کنید:

قیمت قرارداد آتی فروش یک کیلو آهن برای تحویل یک‌ماهه = ۱۱۰۰ تومان

قیمت فعلی خرید یک کیلو آهن در بازار نقد = ۱۰۰۰ تومان

نرخ بهره بدون ریسک ماهیانه = ۵/۱ درصد

در این شرایط معامله‌گر اقدام به خرید ۱ تن(۱۰۰۰ کیلوگرم) آهن در بازار نقد نموده و بلافاصله آن را در بازار آتی می‌فروشد؛ که مبلغ خرید وی معادل یک میلیون تومان و مبلغ حاصل از فروش دارایی پس از تحویل کالا، ۰۰۰/۱۰۰/۱ تومان است. اگر مجموعاً ۵ درصد سرمایه اولیه را برای هزینه‌های معاملاتی نظیر کارمزد و هزینه نگهداری در نظر بگیریم، این موقعیت معاملاتی ۵ درصد سود خالص در پی داشته است! که حدوداً ۳ برابر نرخ بهره بدون ریسک می‌باشد. ذکر این نکته ضروری است؛ که اگر دارایی پایه مورد معامله از نوع سهام باشد، باید مواردی نظیر سود نقدی و افزایش سرمایه احتمالی را نیز در نظر بگیرید.

آربیتراژ در بازار جهانی ارز (فارکس)

به واسطه حجم بالای تراکنشات و گستردگی ابزار معاملاتی در بازار جهانی ارز، موقعیت‌های آربیتراژی فراوانی وجود دارند؛ اما تعدد معامله‌گران و سرعت اجرای سفارشات مسبب این است، که چنین فرصت‌هایی بی‌درنگ پوشش داده ‌شوند. از همین روی، امروزه ربات‌های معاملاتی مختص یافتن و انجام معاملات آربیتراژی تدوین یافته‌اند. آربیتراژ در بازار ارز جهانی از سه روش عمده انجام می‌شود:

آربیتراژ جفت ارزی: به معنای کسب سود از قیمت‌گذاری متفاوت یک جفت‌ ارز در دو کارگزاری یا صرافی مختلف.آربیتراژ سود تضمین شده: یک روش معاملاتی است، که معامله‌گر ابتدا نرخ بهره کشورها و مناطق اقتصادی مختلف را بررسی نموده و سپس با تبدیل دارایی به ارز کشور دارای بیشترین نرخ بهره، در سیستم بانکی مکان مورد نظر سرمایه‌گذاری می‌کند (به طور مثال سپرده بانکی مدت‌دار با سود مشخص). هم‌چنین به منظور پوشش ریسک این معامله، فرد اقدام به خرید یک قرارداد آتی به منظور تضمین نرخ تبدیل ارز می‌نماید؛ تا پس از اتمام دوره سرمایه‌گذاری، امکان استفاده از نرخ تبدیل اولیه خود را داشته باشد!آربیتراژ مثلثی: ناشی از وجود تفاوت قیمتی میان سه ارز مختلف است، که به واسطه یک فرآیند معاملاتی سریع تبدیل سه جفت ارز گوناگون به یکدیگر و در نهایت بازگشت به دارایی اولیه، صورت می‌گیرد.