«مدیریت متمرکز» حلقه مفقوده توسعه روستاها

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- سیدمحمد سیدابراهیمی: توسعه زیرساخت‌های روستایی و توجه به قابلیت‌های متنوع هر منطقه به لحاظ کشاورزی و گردشگری سهم مهمی در پیشرفت و آبادانی دارد، اما این روزها برداشت‌ها و اقدامات متنوع تحت عنوان «توسعه روستایی» در دست انجام است که تا حد زیادی چهره روستاها را دگرگون کرده و در حقیقت تا حدودی منجر به تغییر اقلیم و از بین رفتن مزیت‌های بومی و ویژگی‌های کشاورزی و دام‌پروری در این مناطق شده است.

یکی از نکات مهم در این بخش واگذاری و فروش اراضی روستایی با کاربری مسکونی در بسیاری از روستاها به‌خصوص مناطق با آب‌وهوای معتدل‌تر شده است.

در حال حاضر حدود پنج درصد از کل جمعیت استان قم در روستاها ساکن هستند که کمبود منابع آب کشاورزی و عدم اشتغال پایدار مبتنی بر اقتصاد روستا از مهم‌ترین مشکلات روستاییان به شمار می‌رود.

افزایش هزینه‌های زندگی برای روستاییان

اجرای طرح‌های هادی روستایی و توسعه گردشگری از دیگر موارد مهم و مهم در احیا روستاهای استان قم محسوب می‌شود که ضمن بهسازی و احیای بافت‌های باارزش روستایی، زمینه جذب گردشگران و ماندگاری مردم در روستاها را فراهم می‌کند.

اما نکته مهم ساخت‌وسازهای بی‌رویه در بافت روستا و ایجاد سکونتگاه‌های غیربومی و به‌صورت فصلی و شناور در این مناطق است که به رشد قیمت زمین در روستاها منجر شده و سبب از بین رفتن منابع و تغییر نگرش‌های فرهنگی و بروز آسیب‌های اجتماعی و افزایش هزینه‌های زندگی در روستاها شده است.

در چند سال اخیر عایدی که آخر هفته‌ها نصیب روستای ما شده تبدیل‌شدن به پاتوق افرادی است که برای خوش‌گذرانی آمده‌اند «حاج علی» که مویی سپید کرده و ساکن یکی از روستاهای بخش «کهک» قم است می‌گوید: در چند سال اخیر عایدی که آخر هفته‌ها نصیب روستای ما شده تبدیل‌شدن به پاتوق افرادی است که برای خوش‌گذرانی آمده‌اند.

وی می‌گوید همه پسرانش کشاورز و باغدار و دامدار هستند و اما پسر کوچکش راه آن‌ها را نرفته و دلال زمین و ملک شده است.

«موسی» که در دفتر مشاور املاک کار می‌کند می‌گوید: در چند سال اخیر قیمت زمین در روستا از متری ۲۰۰ هزار تومان به ۳ و ۴ میلیون رسیده است و طوری شده که از تهران و اصفهان افرادی می‌آیند و زمین اینجا می‌خرند و سرمایه‌گذاری می‌کنند چون سود بسیار خوبی دارد.

حسن یکی از ساکنان روستای «خاوه» بخش «کهک» با بیان اینکه در این روستا کارگر است و تنها درآمدش از همین روستا به دست می‌آید، می‌گوید: در روستای خودمان مستأجر هستم و دو سالی است که بابت دریافت زمین برای خودم، درخواست دادم اما هنوز خبری برای دریافت زمین نشده تا منزلم را بسازم.

رضا که دو فرزند ۳ و ۵ ساله دارد می‌گوید که در دوران کودکی‌اش برای مردم روستا با تانکر آب می‌آوردند بعد لوله‌کشی شد و همه ما خوشحال بودیم اما امروز شرایط به نحوی شده که در روزهای تعطیل باز دچار قطعی آب می‌شویم.

وی می‌گوید: در برخی مناطق روستا به خاطر ساخت‌وساز زیاد از یک انشعاب به بیش از چهار منزل آب می‌دهند و این باعث افت فشار شده است.

توسعه با هدف تجدید حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی

بحث توسعه روستاها از سال ۱۳۶۲ و تحت عنوان «روان بخشی روستاها» در یکی از نقاط روستایی شهرستان شهرکرد و توسط وزیر مسکن و شهرسازی وقت به اجرا گذاشته شد و در سال‌های بعد به‌خصوص از سال ۱۳۶۶ توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با هدف تجدید حیات و هدایت روستاها از ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با جدیت پیگیری شد.

مدیرکل بنیاد مسکن استان قم درباره اینکه چه راهبردی برای توسعه روستاها وجود دارد می‌گوید: «طرح هادی روستا» در افق ۱۰ ساله برای روستاها شکل‌گرفته است که توسط کمیته فنی بررسی و تصویب می‌شود و بر این اساس نیازها و شاخص‌های رشد با توجه به دوره طرح پیش‌بینی می‌شود.

بلدی می‌گوید: در این کمیته نمایندگان دستگاه‌های مختلف موظف به حضور هستند و برای پیشرفت روستاها باید با یکدیگر همراهی و همکاری کنند و مسائل را پیگیری و به سرانجام برسانند.

فقدان مدیریت واحد برای اداره روستاها در کشور

اما مدیرکل امور روستایی استانداری قم معتقد است در حوزه روستایی «مدیریت واحدی» وجود ندارد و نهادهای متعددی برای مدیریت در روستا وجود دارد و هرکدام از دستگاه‌ها و اهرم‌های ناظر بر روستاها بر طبق ساختار خودشان فعالیت‌های مربوطه را انجام می‌دهند و نمی‌توانیم در حوزه روستایی به مردم پاسخ کامل و جامع بدهیم.

سجاد چهرگانی با تأکید بر اینکه بحث مدیریت واحد امور روستاها در مجلس قبل مطرح و پیگیری شد، ادامه داد: با تلاش و پیگیری‌های فراوان قرار شد که یک لایحه یا طرح در مجلس مطرح شود که متأسفانه این مهم انجام نگرفت و اکنون هم فعالان حوزه روستایی در تلاش هستند تا این هدف تحقق یابد و روستاها به مدیریت واحدی دست پیدا کنند.

همین فقدان مدیریت واحد باعث شده است با توسعه عمرانی در روستاها به بخش‌های اجتماعی و فرهنگی کم‌توجهی شود و بعضاً برخی روستاها به دلیل نبودن متولی ساختارهای فرهنگی و اجتماعی به‌جای تجدید حیات کلاً نابود شوند.

تأثیرپذیری روستا از خوش‌نشین‌ها

مصطفی ملایی استاد دانشگاه و پژوهشگر مسائل فرهنگی با بیان اینکه قبلاً محصولات روستاییان به شهرها انتقال داده می‌شد و افراد شهری از محصولات بهره‌مند می‌شدند، گفت: این محصولات یا دامی و یا کشاورزی بودند اما امروز به دلیل آرامشی که در شهرها وجود ندارد اتفاق دیگری افتاده است و آن مهاجرت مردم از شهرها به سمت محیط روستاها بود و بافت روستا تحت عنوان خوش‌نشینی تغییر پیداکرده است.

امروز اگر روستاییان بخواهند کاری را در روستا انجام بدهند بهترین آن فروش املاک و زمین‌های خود به چند برابر قیمت به افراد شهری است یعنی آن‌ها ابزار کار خود را می‌فروشند وی با انتقاد از اینکه در حال حاضر زمین‌ها را در شورا و دهیاری‌ها قطعه‌بندی می‌کنند و به سرمایه‌گذاران و دلالان واگذار می‌کنند، ادامه داد: قیمت زمین و املاک با توجه به این تصمیم در روستاها بشدت افزایش پیداکرده است.

این استاد دانشگاه و پژوهشگر مسائل فرهنگی ورود خوش‌نشین‌ها به روستاها را باعث افزایش قیمت زمین و درنتیجه دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی می‌داند و می‌گوید: امروز اگر روستاییان بخواهند کاری را در روستا انجام بدهند بهترین آن فروش املاک و زمین‌های خود به چند برابر قیمت به افراد شهری است یعنی آن‌ها ابزار کار خود را می‌فروشند.

امروز در برخی روستاها شاهد هستیم به‌جای فروش محصولات محلی و یا صنایع‌دستی و غذاهای بومی مشاورین املاک قارچ گونه رشد کرده‌اند و جوانان برخی از این روستاها به‌جای تلاش بر سر زمین‌های زراعی یا باغی به دنبال فروش این زمین‌ها به خوش‌نشین‌ها و یا دلالان بزرگ‌تر هستند.

مدیریت مقطعی و ناکارآمد در روستا

مدیرکل امور روستایی استانداری قم با بیان اینکه اشتغال روستایی کاهش‌یافته است و روستاییان ما به این سمت می‌روند که یا کارگر فصلی در روستاها شوند و برای خوش‌نشین‌ها و دلالان خدمت کنند یا برای کسب درآمد به سمت شهر مهاجرت کنند، گفت: درواقع اگر نیازهای روستاییان حل نشود آن روستا یک‌بعدی رشد خواهد کرد.

چهرگانی معتقد است مجموعه شورای روستاها و دهیاری‌ها مدیریت مقطعی و کوتاهی بر روستاها دارند و هیچ‌گونه احساس مسئولیت جامعی در بین شورای روستاها و دهیاری‌ها وجود ندارد و این افراد چون به ارگان خاصی مربوط نیستند با یک استعفا خیلی راحت شانه خالی می‌کنند و نسبت به مسائل پاسخگو نیستند.

تسهیلات اشتغالزایی روستا در پیچ و خم بروکراسی

مدیرکل امور روستایی استانداری قم ارائه تسهیلات اشتغال‌زایی در روستاها را یکی از اقدامات مثبت برای توسعه روستاها می‌داند اما نسبت به شیوه اجرای این طرح انتقاد دارد و می‌گوید: باوجود اختصاص بودجه برای اشتغال روستاییان و ورود آن‌ها به عرصه کسب‌وکار، ملاحظه کردیم که نمی‌توانیم آن‌ها را جذب کنیم، چون تسهیلات اشتغال روستایی نیاز به ضامن و وثیقه دارد و قولنامه یا کاغذی که در روستاها در دست افراد است اعتباری ندارد و این مسئله جذب اعتبارات برای این کار را با مشکل مواجه کرد.

وی با بیان اینکه برای گرفتن سند یک قطعه زمین یا ملک در روستاها افراد باید یک سال تلاش کنند تا بتوانند سند محل موردنظر را دریافت کنند، افزود: هر چیزی که روستا و روستاییان به آن نیاز دارند اگر وجود نداشته باشد طبیعتاً آن‌ها ناامید و بی‌خیال می‌شوند و این خوب نیست.‌

توسعه روستا بدون داشتن پیوست فرهنگی

مصطفی ملایی استاد دانشگاه و پژوهشگر مسائل فرهنگی از نبودن پیوست فرهنگی توسعه در روستاها متناسب با ظرفیت‌ها، اقلیم و وضعیت آن‌ها انتقاد می‌کند و می‌گوید: روستاها یک بافت اصیل فرهنگی، سنتی و اجتماعی دارند و مهم‌ترین مسئله‌ای که هویت روستاها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به روستاها ضربه وارد می‌کند ورود خوش‌نشین‌ها به روستاها است.

وی معتقد است به دلیل نبود یک برنامه فرهنگی مشخص با ورود افراد جدید به روستا به‌مرورزمان هویت آن روستا کاملاً تغییر پیدا می‌کند مثل روستایی که دارای بافت فرهنگی مذهبی بوده اما با مهاجرت افراد به روستا دچار مسائل حجاب و عفاف و امنیتی شده است.

امروزه دلال‌ها، سرمایه‌گذاران یا خوش‌نشین‌ها اولویت‌ها و هویت‌های اصیل روستاها را تغییر داده‌اند این پژوهشگر مسائل فرهنگی با اشاره به اینکه درآمد روستاییان در گذشته از محصولاتی همچون گردو، گیلاس، فندق و… بود می‌گوید: امروزه دلال‌ها، سرمایه‌گذاران یا خوش‌نشین‌ها اولویت‌ها و هویت‌های اصیل روستاها را تغییر داده‌اند.

به نظر می‌رسد دلایل مهم ضعف بخش روستایی عدم مدیریت واحد و فقدان پیوست فرهنگی است، امروز به دلیل سیاست‌های غلط اعمالی در روستاها شاهد گرانی سرسام‌آور زمین به‌عنوان ابزار تولید در روستا و اجاره‌نشینی جوانان روستایی هستیم.

تغییر گرایش از فروش محصولات کشاورزی به فروش زمین برای کسب درآمد از مواردی است که باعث می‌شود روستای مولد به روستای مصرف‌کننده تبدیل شود.

درواقع با اعمال این سیاست‌ها، توسعه روستا در همه ابعادش رشدی متوازن نداشته و هر نهادی به اقتضای مأموریتی که برایش تعیین‌شده به سمت توسعه می‌رود.

تصویب هرچه سریع‌تر قانون مدیریت روستا در مجلس شورای اسلامی، التزام به تدوین پیوست فرهنگی برای توسعه روستاها و توجه به اشتغال‌زایی مبتنی بر زیست‌بوم روستاها از اقداماتی است که باید به‌سرعت اجرا شود.