به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، یکی از صنایع پیشرو پس از انقلاب اسلامی در کشور، صنعت سدسازی است که با توجه به توان داخلی و استفاده از ظرفیت‌های موجود کشور مسیر ترقی خود را با سرعت هرچه بیشتر طی کرده است.

در شرایطی که پیش از انقلاب اسلامی تنها شاهد وجود 19 سد در کشور بودیم، این عدد در سال جاری و در طی این 40 سال 10 برابر شده و در حال حاضر 190 سد در کشور وجود دارد که وظیفه تامین منابع آبی و مدیریت مایع حیات را بر عهده می‌گیرد.

اگر منتقد فرآیند سدسازی در کشور هستید، بهتر است، چشم‌های خود را ببندید و لحظاتی استان خوزستان را بدون سر کرخه، دز و گتوند و در شرایط سیلاب‌های وحشتناک سال 98 تصور کنید. در چنین شرایطی مشخص نبوده، رود کارون که سال‌های زمینه آبادانی این منطقه را فراهم می‌کرد، چه بلایی سر دشت خوزستان می‌آورد.

قطعا نقش سدها در مدیریت منابع آب کشور قابل حذف نیست. در همین راستا و به منظور بررسی بیشتر وضعیت سدسازی کشور به سراغ بهروز مرادی، معاون شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران رفتیم تا پیرامون این صنعت به گفت‌وگو بنشینیم.

مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:

* شرکت توسعه منابع آب و نیرو به منظور هدایت ظرفیت نیروی انسانی پس از جنگ پدید آمد

فارس: شرکت توسعه منابع آب و نیرو در چه سال و با چه اهدافی فعالیت خود را آغاز کرد؟

مرادی: شرکت توسعۀ منابع آب و ‌نیرو در سال 1368 تأسیس شد و ابتدا با هدف ترمیم سد سفیدرود در سال 1369 کار خود را آغاز کرد. در گام بعد که گام بسیار بزرگی بود احداث نیروگاه‌های برق‌آبی را به عهده گرفت. 3 طرح بزرگ از جمله طرح سد و نیروگاه برق‌آبی کرخه ، سد و نیروگاه 2 هزار مگاواتی کارون3 و سد مسجدسلیمان با نیروگاه 2000 مگاواتی آن، آغاز عصر جدید کار شرکت توسعه منابع آب و ‌نیروی ایران به حساب می‌آید.

همچنین اولین شرکت ایرانی بودیم که وارد این عرصه شد چراکه قبل از انقلاب کار سدسازی و نیروگاه‌های برق‌آبی را معمولاً شرکت‌های خارجی انجام می‌دادند. شرکت آب‌ و نیرو توانست با حضور پررنگ متخصصان و کارشناسان داخلی یک هسته‌ای را ایجاد کند و مشاوران و پیمان‌کارانی را گرد خود جمع کند که بتواند این کارهای بزرگ و عظیم که تا آن زمان در کشور سابقه نداشت را به سرانجام برساند. خوشبختانه موفق شدیم هر سه طرح کرخه، کارون3 و مسجدسلیمان را به عنوان بزرگ‌ترین پروژه‌های صنعت سدسازی انجام بدهیم و بین سال‌های 80 تا 83 احداث این طرح‌ها به پایان رسید و به بهره‌برداری رسیدند که تقریباً 4400 مگاوات ظرفیت برق‌آبی را به کشور اضافه کردند.

در سال 57 کل ظرفیت برق‌آبی 1900 مگاوات بود که این ظرفیت به 12200 مگاوات افزایش پیدا کرده است که حدود 9000 مگاوات توسط شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران از بعد از انقلاب تا به حال احداث شده که سهم بزرگی در کشور دارد و همچنین مخازنی که توسط این سدها ایجاد کرده است، حدود 20 میلیارد متر مکعب است که رقم بزرگی به شمار می‌رود. به طور کلی می‌توان گفت، کارهایی که ما در حوزۀ سدسازی انجام دادیم عبارت‌اند، از: سد کرخه با حجم 7.3 میلیارد متر مکعب ذخیرۀ مخزن و طول تاج 3 کیلومتر که یکی از عظیم‌ترین سدها بود و نقش خودش را به خوبی در سیلاب‌های سال 98 ایفا کرد. سد گتوند هم حدود 4.5 میلیارد متر مکعب حجم مخزن با 1000 مگاوات تولید انرژی برق‌آبی را بر عهده دارد.

این‌ اقدامات کارهای بی‌نظیری بود که ما انجام دادیم و به تناوب کار ساخت سدها و نیروگاه‌های دیگر را مد نظر داشتیم، از جملۀ آن‌ها سد کارون4، بلندترین سد بتنی ایران است که 204 متر ارتفاع دارد و بعد از آن سد سیمره افتتاح شد و به تناوب سدهای رودبار، لرستان، سردشت، داریان و سایر پروژه‌ها اجرا شد و همین‌طور تداوم پیدا کرد تا به این نقطه‌ای که الان وجود دارد، رسیدیم. درحال حاضر حدود 9000 مگاوات برق توسط شرکت آب و ‌نیرو از نیروگاه‌های برق‌آبی ایجاد شده و کارهای بی‌نظیری هم در سایر بخش‌ها انجام دادیم.

فارس: انگیزۀ اصلی برای تأسیس شرکتی مانند توسعه منابع آب‌ و نیروی ایران به چه نحوی بود. آیا دلیل خاصی داشت که به سمت تاسیس این شرکت رفتیم؟

مرادی: در مقطع زمانی بعد از اتمام جنگ ظرفیت عظیمی از توان و نیروهای متخصصی وجود داشت که در جنگ درگیر بودند و حالا آزاد شده بودند و دولت برای جذب این ظرفیت‌ها تصمیم گرفت یک شرکتی را ایجاد کند. با توجه به این‌که شرکتی وجود نداشت که بتواند کلیۀ کارهای سازه‌های بزرگ آبی را انجام دهد، نیاز بود که با توان و ظرفیت نیروهای انقلابی این کار انجام شود، بنابراین تصمیم گرفته شد که شرکت آب‌ و نیرو به‌عنوان محور اصلی یک شرکت دولتی و کارفرمایی بتواند پیمان‌کاران و مشاورانی که این توان را دارند، فرا بخواند و وارد این عرصه کند. در حال حاضر واقعا می‌توان گفت که از توان و متخصصان خارجی بی‌نیاز هستیم و حتی خودمان خدمات و نیروهای فنی مهندسی را به خارج از کشور صادر می‌کنیم. با توجه به این‌که معمولاً سدها در کشورهای اروپایی و آمریکایی حدود دو دهه است که به پایان رسیده، ما به روزترین متخصص‌ها را در این زمینه نسبت به بقیۀ کشورها داریم، چراکه کل سدها و نیروگاه‌های ما در دو سه دهۀ اخیر ایجاد شده است و نیروهایی داریم که با توجه به رزومۀ نو که دارند، درحال حاضر به راحتی می‌توانند در مناقصات بین‌المللی برنده شوند و این کار را انجام بدهند.

*بومی سازی دانش فنی سدسازی منجر به صرفه جویی 18 میلیارد دلاری شده است

فارس: یک بحثی که خیلی تبیین نشده است، دانش فنی ساخت سد و نیروگاه‌های برق‌آبی است که فوق‌العاده دانش فنی پیچیده‌ای است، منتها چون ما خیلی راحت به آن دست پیدا کردیم و با دنیا هم می‌توانیم در مرز علم این موضوع حرکت کنیم، هیچ کس تبیین نمی‌کند که ابعاد این دانش فنی به چه صورت است. ممکن است به ما بگویید در صورت نبود این دانش در کشور چه خلاهایی حس می‌شد و اگر ما دانش فنی ساخت سد را نداشتیم، الان با چه مسائلی دست و پنجه نرم می‌کردیم؟

مرادی: ما کشوری هستیم که در منطقۀ خشکی قرار گرفتیم و هرچقدر بتوانیم ذخیره‌های آبی خوبی داشته باشیم، می‌توان به این خشکی غلبه کرد و با به کارگیری نیروهای متخصص داخلی این کار انجام شده است. ما در ساخت دقیق‌ترین اجزای نیروگاه که بخش اصلی نیروگاه است هم خودکفا شدیم و با کمک یکی از دانشگاه‌های معتبر داخلی و شرکت دانش‌بنیان توانستیم این قطعۀ سخت را در داخل تولید کنیم. بنابراین در باقی بخش‌ها مانند توربین و اجزای آن و قسمت‌هایی از ژنراتور را هم توسط شرکت‌های داخلی توانستیم بومی‌سازی کنیم. همین کار باعث شده است که ما بتوانیم در خارج از کشور مانند تاجیکستان و سریلانکا و کشورهای آفریقایی به راحتی کار بگیریم.

زمانی که سد می‌سازید نیاز دارید که راه‌ها را جابجا کنید یا پل‌های عظیمی روی دریاچه‌های سد بزنید و تونل‌های عظیمی ایجاد کنید. در این زمینه هم واقعاً متخصصان ما سرآمد هستند. در حال حاضر پلی داریم که روی دریاچه‌های کارون3 و کارون4 است و تا 480 متر دهانۀ پل است که عظیم‌ترین دهانۀ پلی به حساب می‌آید که روی این دریاچه‌ها ایجاد شده است. در بحث تونل هم ما تونل 50 کیلومتری و 35 کیلومتری ایجاد کردیم که نشان‌دهندۀ توان تخصصی ما است که اگر این‌ها نبود، باید به کشورهای خارجی وابسته می‌شدیم. از سوی دیگر، نیازی که ما به انرژی برق داریم به خصوص در زمان‌های پیک، با توجه به کمبود گاز نیروگاه‌های برق‌آبی کمک قابل توجهی کردند و انرژی با ارزشی دارند که در زمان‌های پیک برق به کمک شبکه می‌آیند.

فارس: تا به حال برآورد کردید که فعالیت‌های شما چقدر ما را از نیاز به کشورهای خارجی بی‌نیاز کرده است؟

مرادی: یک سد و نیروگاه 1000 مگاواتی برق‌آبی حدود 1.5 میلیارد دلار درحال حاضر هزینه دارد. برای مثال سد و نیروگاه بختیاری را اگر حالا بخواهیم احداث کنیم 2.2 میلیارد دلار هزینه دارد. با توجه به این‌که این همه سد و نیروگاه ایجاد کردیم، برآوردی که به صورت تقریبی داریم حدود 18 میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی است.

*اگر سد گتوند نبود، دشت خوزستان در سیلاب 98 به زیر آب فرو می‌رفت

فارس: یکی از انتقاداتی که از سوی کارشناسان به مجموعه شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران وارد می‌شود، بحث مطالعات ساختگاه است، آیا در این زمینه پیشرفتی حاصل شده است؟

مرادی: بله ما به سمت تکمیل اطلاعات ساختگاه پیش‌ می‌رویم و اساس هیچ کار مهندسی بدون مطالعات اکتشافی به سرانجم نیک نمی‌رسد، برای مثال ما در ساختگاه سد بختیاری تا به حال 3 منطقه را ارزیابی و شناسایی کردیم و در نهایت به یک محور رسیدیم؛ یعنی این‌که محورها از قبل تعیین شده باشد این‌طور نیست و فقط محدوده را مشخص می‌کنند و ما با توجه به مطالعاتی که انجام می‌شود، محور سد را تعیین می‌کنیم و بعد به مرحلۀ اجرا می‌رسد.

فارس: مسائل بسیار زیادی پیرامون سد گتوند مطرح می‌شود، ممکن است بفرمایید نقش این سد در کنترل سیلاب‌های سال 98 استان خوزستان به چه نحوی بود؟

مرادی: در ارتباط با سد گتوند باید گفت، قبل از آب و ‌نیرو هم شرکت‌های خارجی گزینه‌هایی را در رابطه با سد گتوند مطرح کرده بودند و چندین گزینه بود و یک از گزینه‌هایی که الان این سد روی آن بنا شده است همین هم جزء گزینه‌های آن‌ها بوده است. منتها بایستی مطالعه می‌شد. با مطالعه‌ای که انجام شد، این ساختگاه با توجه به آوردهای سنگینی که کارون دارد، به‌عنوان بهترین ساختگاه انتخاب شده است. جالب است بدانید که کارون از دو شاخۀ دز و کارون تشکیل شده است و به ‌عنوان کارون بزرگ شناخته می‌شود. ما سمت جریان رودخانه در محل گتوند را تقریباً به صفر نزدیک کردیم و کمترین رهاسازی را در سد گتوند داشتیم و توانستیم سیلابی را که از آن سمت می‌آمد مهار کنیم. به هر حال در سرشاخۀ دز فقط یک سد برای کنترل سیلاب داشتیم که سد دز بود و آن هم پر شده بود و سرریز می‌کرد، بنابراین گتوند کمک بسیار شایانی را در آن برهه از زمان کرد و اگر گتوند با این ساختگاه و حجم 4.5 میلیارد متر مکعب تله‌اندازی سیلاب نبود، قطعاً دشت خوزستانی هم وجود نداشت. شک نکنید زمانی که کارون و کرخه در یکی دو روز به هم پیوستند و تقریبا آب وارد شهر اهواز می‌شد، اصلی‌ترین نقش را در این زمینه گتوند ،کرخه و سیمره داشتند. ما برای سیلاب 98 با کمک سیمره خروجی آب آن را به صفر رساندیم که به کمک کرخه آمد تا کرخه هم مأموریت اصلی خودش را انجام بدهد. بنابراین با ایجاد سد گتوند توانستیم دشت خوزستان را از سیلاب مهلک سال 98 نجات بدهیم.

* بومی‌سازی پیچیده‌ترین تجهیزات نیروگاهی ثمره اعتماد به دانشگاه داخلی است

فارس: نقش دانشگاه‌های کشور در صنعت سدسازی کشور و نحوه تعامل شرکت توسعه منابع آب نیرو به چه شکلی طراحی شده است؟

مرادی: دانشگاه‌ها نقش پایشرا بر عهده دارند و الان هم دانشگاه‌هایی داریم که پایش دریاچه‌ها را به عهده می‌گیرند و پروژه‌های پژوهشی بسیاری با دانشگاه‌ها داریم که دانشگاه تهران، تربیت مدرس، خواجه‌نصیر و صنعتی امیرکبیر درگیر این کار هستند. اصلاً کارگاه تخصصی تأیید طرح‌های ما اکثراً دانشگاهی هستند.

فارس: این مدل ارتباط صنعت و دانشگاه به نظر شما موفقیت‌آمیز بوده است؟

مرادی: بله، بومی‌سازی پیچیده‌ترین تجهیزات نیروگاهی ما ثمره اعتماد به دانشگاه و اساتید برتر است. حتی ما خودمان ریسک کردیم و به پیمان‌کار اجازه ندادیم که نوع خارجی دستگاه‌ها را نصب کند و نوع داخلی آن نصب شد و الان هم جواب می‌دهد. این تجهیزات در ابتدا برای نیروگاه 10 مگاواتی تست شد و سپس برای نیروگاه 210 مگاواتی این کار را نیز انجام دادیم و جواب گرفتیم. در نیروگاه‌های میکرو باز هم دانشگاه‌ها را وارد کردیم و الان پروتوتایپ نیروگاه‌های میکرو که مانند پمپ عمل می‌کنند را انجام دادیم و بسیار موفقیت‌آمیز بوده است. در کل تمام کارهایی که انجام دادیم، بعد از اتمام مطالعات برای تأیید فنی آن‌ها از شورای فنی متشکل از اساتید باتجربه و مدرس دعوت می‌کنیم و می‌آیند و نظر می‌دهند یا کارگاه‌های تخصصی که در رابطه با گتوند، کرخه، سیمره برگزار می‌شود.

*تامین مالی سد بختیاری از منابع مالی داخل انجام می‌شود

فارس: یکی از سدهایی که بسیاری مطالبه ساخت آن را دارند، سد عظیم بختیاری است، آیا این سد بزرگترین تاج سد دوقوسی دنیا را به خود اختصاص می‌دهد؟

مرادی: قبلا سد بختیاری بلندترین سد بتنی دوقوسی دنیا با ارتفاع 330 متر بود اما در دولت قبلی یک بازنگری با توجه به آوردهای رودخانه‌ای و پیش‌بینی‌های بلندمدتی که انجام دادیم، انجام شد و این ارتفاع را به 275 متر کاهش دادیم که دیگر بلندترین سد بتنی دنیا نیست، ولی قبلا بوده است.

فارس: فرآیند اجرایی ساخت این طرح چند سالی است که متوقف شده است، آیا این توقف دلیل خاصی داشت؟

مرادی: مطالعات فرآیند اجرایی تقریباً به اتمام رسیده است. با توجه به حجم عظیم سرمایه‌گذاری که قرار است روی این سد انجام بگیرد، قبلاً با شرکت‌های ژاپنی و کره‌ای مذاکره کردیم و به نتیجه رسیدیم اما بعد از روی کار آمدن دولت ترامپ و اعمال تحریم‌ها رسماً عنوان کردند که نمی‌توانیم در این پروژه حضور پیدا کنیم. ما هم راه‌کارهای مختلفی از جمله مذاکره با شرکت‌های مختلفی که توان مالی این کار را دارند مانند بنیاد مستضعفان، قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء و ستاد اجرایی فرمان امام را به منظور تأمین منابع مالی آغاز کردیم و امیدواریم به یک جمع‌بندی برسیم تا سرمایه‌گذاری این طرح هم انجام شود.

*هیچ مشکلی در تامین تجهیزات نیروگاه‌های برق‌آبی بومی وجود ندارد

فارس: چرا با توجه به دانش فنی که داشتیم در پروژه سد بختیاری به سراغ شرکت‌های خارجی رفتیم؟ نحوۀ قرارداد چطور بوده است؟

مرادی: فقط به‌خاطر تأمین منابع مالی بوده است. براساس قرارداد ما مقررشد، پیمان‌کارهای داخلی کل کارهای سد را انجام بدهند و برای نصب تجهیزات هم اقدام کنند و طرف خارجی علاوه بر فاینانس تنها آورندۀ تجهیزات و تأمین مالی باشد.

فارس: پس اگر به فرض هزینۀ ساخت سد را داشتیم، آیا می‌توانستیم تجهیزات آن را تأمین کنیم؟

مرادی: موقعی که شرکت‌های بزرگی مانند فراب و مپنا را داریم، از لحاظ تجهیزات هیچ مشکلی در پروژه‌ها نیست و آن موردی هم که شما گفتید، جزو امکانات قرارداد بوده است که خب شرط اول هر شرکت خارجی تأمین‌کنندۀ سرمایه این است که تجهیزات متعلق به خودشان باشد.

*برای تامین مالی پروژه‌ سد قره چیلر از منابع مردمی فراخوان دادیم

فارس: یک سری مدل تأمین مالی مانند صندوق پروژه وجود دارد که در بورس فعالیت می‌کنند و می‌توانند از طریق منابع مردمی و سرمایۀ خردی که در اقتصاد است، فعالیت کنند. آیا به سمت این مدل‌های تأمین مالی رفتید؟

مرادی: قانون برای ما تعیین تکلیف کرده و ما قبلاً هم سراغ این مدل‌ها رفتیم. طبق تبصرۀ 19 قانون برنامه این کار را ما انجام می‌دهیم و الان برای نیروگاه برق‌آبی 100 مگاواتی ارس به نام قره‌چیلر با همین روش‌های BOT فراخوان دادیم که بیایند و سرمایه‌گذاری کنند. مشکلی برای نیروگاه‌های کوچک نداریم و برای یکی دو نیروگاه کوچک این کار را کردیم. روش مادۀ 56 هم وجود دارد که سرمایه‌گذار می‌تواند با تضمین دولت روی پروژه‌های ما سرمایه‌گذاری کند و آورده‌ای که می‌آورد با یک سود متناسبی که دولت تعیین می‌کند، بازگشت سرمایه داشته باشد.

فارس: بخشی از کارشناسان معتقد هستند، خیلی از این پروژه‌های زیرساختی سودآور نیستند و سرمایۀ خرد به آن ورود نمی‌کند. آیا این گزاره را قبول دارید؟

مرادی: ببینید، دولت باید برای این‌ها مشوق بگذارد چراکه پروژۀ زیرساختی است و قیمت برق در کشور یارانه‌ای است، سیستم تعرفه‌گذاری که برای برق، آب و گاز داریم یارانه‌ای است و هدف ما هم تأمین آب و برق مردم کشور است. اگر بخواهیم از آن روش استفاده کنیم، قیمت برق صادراتی حدود هر کیلووات 8 سنت است که رقم زیادی است و از توان مالی مردم خارج خواهد بود، بنابراین هدف اصلی ما جنبۀ اجتماعی یعنی تأمین آب و برق مطمئن برای مردم کشور است.

*ارتقای تجربه منجر به کاهش مدت زمان ساخت سدهای کشور شده است

فارس: اخیرا در جایی، وزیر نیرو گفتند که با وجوداین‌که بارش‌های امسال نسبت به سال گذشته 40 درصد و نسبت به متوسط 30 سال گذشته، 30 درصد کاهش داشته است اما منابع سدهای ما کمتر از 1 درصد کاهش را تجربه کرده، یعنی به بحث مدیریت مطلوب منابع آب اشاره کردند. توضیحی پیرامون فعالیت‌های انجام‌شده برای کنترل کاهش 40 درصدی بارش‌ها اگر دارید بفرمایید.

مرادی: به هرحال ما یک کارگروه‌هایی داریم که به هم متصل هستند و درنتیجه دیسپچینگ ملی که بایستی تصمیم‌گیری کند معمولاً هر هفته جلسات منظمی برقرار می‌کنند که ما چطور منابع آبی را به نحوی کنترل کنیم که هم به پایین‌دست فشار وارد نشود و هم به نحوی این آمادگی را ایجاد کنیم که حجم مخازن آمادگی این را داشته باشند که در پیک تابستان به کمک ما بیایند و بتواند به شبکه کمک کند. بنابراین باید طوری کنترل‌ها و رهاسازی از نیروگاه‌ها و مخازن انجام بشود که در آن زمان به مشکلی برنخوریم.

فارس: زمان ساخت پروژه‌های سدسازی در کشور ما معمولاً بازه‌های ده‌ساله را تجربه می‌کند. آیا این مدت زمان ساخت برای یک پروژه سدسازی طبیعی است؟

مرادی: قبلاً پروژه‌های سدسازی، پروژه‌های بزرگی برای ما بودند و مقیاس بزرگی هم داشتند و طبیعتاً همین 10 سال طول می‌کشید تا ساخته شوند. هر چه جلوتر می‌رویم، ساخت‌گاه‌ها کمتر می‌شود و سدهای به عظمت سدهای گذشته نخواهیم داشت و ما هم حرفه‌ای‌تر می‌شویم. مثلاً سد داریان طی 4 سال ساخته شده است یا سد کانی‌سیب ما 3.5 سال بیشتر طول نکشید که دلیل این هم حرفه‌ای شدن پیمان‌کاران و بیشتر شدن تجهیزات و ماشین‌آلات داخلی است.

*دستگاه حفاری تونل انتقال آب کانی سیب روزانه 7 متر حفاری می‌کند و متوقف نشده است

فارس: در پروژه انتقال آب کانی سیب عنوان شده که دستگاه حفاری مکانیزه غرق شده و امکان ادامه فعالیت در 2 کیلومتر پایانی را ندارد، آیا این اتفاق را تایید می‌کنید؟

مرادی: ما به هیچ عنوان غرق‌شدن دستگاه حفاری مکانیزه را در این پروژه تجربه نکردیم. در این تونل به یک مقطعی رسیدیم که قبلاً هم پیش‌بینی کرده بودیم و بایستی از آن مقطع خیلی آهسته حرکت کنیم که به سلامت از آن‌جا عبور کنیم و الان درحال عبور هستیم و روزانه 7 متر حفاری می‌کنیم و بعد از عبور از این مقطع دوباره سرعت می‌گیریم. بالاخره این کار زیرزمینی و حساس است و ما تجربۀ تونل‌های قبلی هم در کشور داریم که ریزشی بودند و در حال حاضر طبق برنامه عمل می‌کنیم.

فارس: نقش سرمایۀ خارجی از دهۀ 90 به بعد در تأمین مالی پروژه‌های ما خصوصاً سدسازی و نیروگاه چقدر بوده است؟ آیا موردی داشتیم که تامین مالی آن به کمک خارجی‌ها صورت پذیرد؟

مرادی: بله 2 مورد سرمایه‌گذاری خارجی در دو سد چم‌شیر کهگیلویه و بویراحمد و رودبار لرستان داشتیم که از کشور چین بود. رودبار به اتمام رسید و درحال بهره‌برداری است. چم‌شیر هم سال آینده وارد مرحلۀ بهره‌برداری خواهد شد.

انتهای پیام/ب