سالروز زمین‌لرزه بم | نگاهی به وضعیت ارگ بم قبل و بعد از زلزله

نگاهی به وضعیت ارگ بم قبل و بعد از زلزله ۱۳۸۲

پنجم دی‌ماه ۱۳۸۲، ساعت ۵ و ۲۶ دقیقه بامداد بود که زلزله‌ای به قدرت ۶,۶ ریشتر، شهر بم و مناطق اطراف آن را به مدت ۱۲ ثانیه به لرزه درآورد و بسیاری از مردم را در خواب ابدی فرو برد. زلزله بم، یکی از فاجعه‌بارترین حوادث طبیعی ایران تا به امروز است که یاد و خاطره آن پس از گذشت ۱۸ سال، همچنان قلب ما را به درد می‌آورد.

متأسفانه این زلزله تنها جان انسان‌ها را هدف نگرفت، بلکه بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان و یکی از باصلابت‌ترین قلعه‌های ایران را نیز تا مرز نابودی پیش برد. ارگ بم، بخشی از یک اَبَرسازه حیرت‌انگیز در دل کویر است که وصف شکوه و عظمت آن در کلام نمی‌گنجد. اما زمین‌لرزه ۱۳۸۲ با ارگ چندین هزارساله بم چه کرد؟

تاریخچه و وضعیت ارگ بم قبل از زلزله

هنوز هیچ‌کس به طور دقیق نمی‌داند مجموعه تاریخی بم در چه سالی و به دست چه افرادی بنا شده است. اما به طور قطع می‌توان گفت که بیش از ۲,۵ هزار سال از عمر این سازه پیر یا بهتر بگوییم شهر کوچک می‌گذرد. مجموعه بم به طور کلی به دو بخش سفلی و علیا تقسیم می‌شود. نوع معماری ساختمان‌ها در این دو بخش فرق دارد اما کارایی و هدف نهایی آن‌ها یکی است: حفاظت از جان مردم در جنگ و خوشی.

ارگ بم از خاک رس، سنگریزه، کاه، آب و خشت ساخته شده و به قدری مستحکم بوده که هیچ‌چیز دیگری به‌غیراز بلایای طبیعی و نیروی مستقیم از سمت زمین نمی‌توانست به دیوارهای آن رسوخ کند. ارگ بم با تفکری بسیار جلوتر از زمانه خود ساخته شد.

نقشه ارگ بم شامل بناهای امنیتی و مسکونی می‌شود. برج‌ها و باروهای ارگ به طور کامل روی کوچه‌ها و خیابان‌ها مسلط بوده و راهروهای زیرزمینی جهت فرار اضطراری در زیر این دژ عظیم ساخته شده‌اند. سیستم بادگیر و آبگیر به طرز ماهرانه‌ای مساحت عظیم ارگ بم را در دل کویر لوت خنک می‌ساخت.

ارگ بم قبل از ویرانی شامل نواحی متعددی بوده است: بخش خندق‌ها و حصارها (برای مقاصد دفاعی) بخش دروازه‌ها (جهت ورود و خروج) بخش علیایی (محل سکونت پادشاهان و بزرگان حکومتی) بخش سفلایی (محل استقرار عناصر شهری مثل مسجد، زورخانه، بازار و غیره) بخش مسکونی (متشکل از سه قسمت اعیانی، متوسط و فقیرنشین) بخش عبادی (مسجد جامع شهر برای ادای مراسم مذهبی) بخش قضایی (شامل سیستم قضایی و امنیتی و زندان‌ها) بخش برج‌های نگهبانی (شامل برج‌های دیدبانی کوچک و بزرگ مختص به محله‌های مختلف) بخش خانقاه (برای سوادآموزی به اهالی شهر) بخش حمام (شامل حمام‌های خصوصی برای اعیان‌ها و حمام‌های عمومی برای مردم عادی) بخش اصطبل (برای نگهداری از اسب‌ها، شامل آبشخور و حوض و غیره)

ارگ بم پس از ویرانی

زلزله بم در بامداد سال ۱۳۸۲، حدود ۸۰ درصد از این رژ باشکوه را ویران کرد، تا جایی که یونسکو نام ارگ بم را در لیست «میراث در خطر» قرار داد. البته بازسازی‌ها و تعمیرات در طی ده سال باعث شد که بنای عظیم لوت از این لیست شوم خارج شود.

به دنبال زلزله ویرانگر بم، سازمان جهانی یونسکو و کشورهای متعددی از جمله ژاپن، فرانسه و ایتالیا با ارسال کمک‌های مالی قابل‌توجه، در بازسازی ارگ بم مشارکت کردند.

پروژه بازسازی بم یکی از جدی‌ترین و مؤثرترین کارهایی است که علاوه بر نهادهای فرامرزی و دولتی، خیل مردم در آن سهیم بوده‌اند. عمده افراد بومی در گرما و سرمای شدید کویر، دست از جواهر لوت برنداشته و با دل و جان در مرمت آن شرکت داشته‌اند.

در حال حاضر عمده بخش‌های مهم ارگ بم ترمیم شده، به طوری که حوالی دروازه اصلی هیچ اثری از ویرانی و زلزله باقی نمانده است. مسیرها قابل تردد شده و پیکره دژ با رعایت استانداردهای روز دنیا مقاوم‌سازی شده است. این میراث جهانی دوباره به یکی از اصلی‌ترین مراکز گردشگری ایران تبدیل شده است.

شگفتی‌های تاریخی ارگ بم

داستان‌های بسیاری درباره ارگ بم، این سازه بزرگ و عظیم تجاری و نظامی وجود دارد. اما در ادامه با برخی از حقایق جالب درباره قلعه لوت آشنا می‌شویم.

ارگ بم یکی از بزرگ‌ترین مراکز تجاری در جاده ابریشم بود افراد خارجی به محض ورود از دروازه‌ها، با بازارها و مراکز خرید مواجه می‌شدند تا بدین‌وسیله بهانه‌ای برای پا گذاشتن در قلب شهر نداشته باشند. یکی از اسرار لو رفته ارگ بم پس از وقوع زلزله، دیوارهای مملو از استخوان‌های اجساد کودکان «پسر» است. دژ بم دارای سنگ‌نگاره‌هایی است که تصویر شکار حیواناتی همچون پلنگ را به وسیله تیر و کمان نشان می‌دهد. در زمان حکومت اولیه قاجار، لطفعلی‌خان زند به کرمان فرار کرده و در ارگ بم پناه می‌جوید. ولی حاکم آن زمان بم که فکر می‌کرده فرزندش در دستان شاه قاجار اسیر است، لطفعلی‌خان را به او تحویل می‌دهد. ارگ بم تا ۱۵۰ سال قبل، مسکونی بوده است. ارگ بم روی سنگی به ارتفاع ۲۰۰ ذرع ساخته شده و بزرگ‌ترین قلعه سالم ایران است. اعتمادالسلطنه در دوره قاجاریه، لقب «قلعه خدای آفرین» را به این بنا بخشید.