اعدام «پسر آیت‌الله» به «مصلحت» است؟/مطالبه «عدالت» با زبان سینما

خبرگزاری مهر- گروه هنر- زهرا منصوری: جوان بود و گم‌نام، کسی هم انتظار چندانی از حاصل کارش نداشت. فقط می‌دانستیم پیش‌تر در حوزه سینمای کوتاه، خوش درخشیده و به پشتوانه همین امید داشتیم اولین گامش در سینمای بلند را هم محکم بردارد؛ از حسین دارابی صحبت می‌کنم. کارگردانی جوانی که اولین فیلم بلند سینمایی خود یعنی «مصلحت» را در سی‌ونهمین جشنواره فیلم فجر رونمایی کرد و از آن زمان یعنی بهمن‌ماه سال ۱۳۹۹ تا همین امروز در انتظار اکران عمومی آن بود.

فیلم سینمایی «مصلحت» که از صبح امروز و پس از ۳ سال بلاتکلیفی سرانجام روانه پرده سینماهای کشور شده است، یکی از مهمترین تجربه‌های فیلمسازان ایرانی در حوزه «سینمای سیاسی» محسوب می‌شود که انتظار می‌رود شکستن طلسم ورود آن به چرخه اکران عمومی زمینه‌ساز رفع مشکل دیگر فیلم‌های پشت‌خط مانده شود و مهمتر از آن برای دیگر فیلمسازان علاقه‌مند به ورود به این میدان انگیزه‌بخش باشد.

به بهانه آغاز اکران عمومی این فیلم، به بازخوانی متن و حاشیه این فیلم از نقطه تولد ایده اولیه تا اکران عمومی‌اش پرداخته‌ایم.

روایت اول؛ درباره داستان

«پسر یکی از مقاما ت عالی‌رتبه کشور در یکی از درگیری‌ها مقابل دانشگاه تهران مرتکب قتل می‌شود، اما پیوند خانوادگی و مصلحت سیاسی کشور، این پرونده مشکوک و پُر رمز و راز را وارد موازنه‌ای پیچیده و سخت می‌کند…» این خلاصه داستان رسمی منتشرشده از فیلم «مصلحت» است. فیلمی که عنوان فیلم‌نامه‌اش در ابتدا «پدری» بود و بعدها به «مصلحت نظام» تغییر کرد اما بعدها با نظر وزارت ارشاد برای صدور پروانه نمایش فیلم، کلمه «نظام» از عنوان فیلم حذف شد.

محمدرضا شفاه تهیه‌کننده این فیلم که فیلم‌های جنجالی دیگری چون «دیدن این فیلم جرم است» را هم در مقام تهیه‌کنندگی در کارنامه خود داشت، در گفتگو با خبرگزاری مهر روایت قابل تأملی از موضع‌گیری خود درباره تغییر نام فیلم در زمان برگزاری نشست خبری فیلم در جشنواره داشت؛ «در آن نشست خبری وقتی از من درباره تغییر اسم فیلم پرسیدند، جوابی دادم که الان که آن را می‌بینم تعجب می‌کنم، از بس که تحت فشار بودم ناخواسته اعلام کردم من از اسم «مصلحت» راضی هستم! انگار حتی می‌ترسیدم بگویم من نمی‌خواستم اسم فیلمم این باشد و اسم واقعی فیلم من «مصلحت نظام» است. چرا باید بابت اسم یک فیلم احساس نگرانی کنند؟»

با این همه و فارغ از عنوان فیلمنامه، آنچه داستان فیلم «مصحلت» را واجد ارزش کرده‌است، بازخوانی آن از یک پرونده تاریخی برای طرح مسئله‌ای است که «تاریخ گذشته» نیست و هنوز هم در بسیاری از حوزه‌ها تازگی دارد. دغدغه محوری فیلم «مصلحت» بنابر آنچه سازندگانش بارها اعلام کرده‌اند و در شعار رسمی فیلم هم لحاظ شده است، «عدالت» است.

روایت دوم؛ درباره کارگردان

«آقا، زاده‌ام اما آقازاده نیستم!» این خلاصه‌ترین دفاعیه‌ای بود که حسین دارابی زمانی که در معرض جوسازی‌ها و سم‌پاشی‌های رسانه‌های بیگانه علیه خود قرار گرفت، در رسانه‌ها مطرح کرد.

فیلم «مصلحت» ساخته حسین دارابی است و مخاطبان سینمای ایران در حالی در معرض تماشای این فیلم قرار می‌گیرند که پیش‌تر دومین فیلم او یعنی «هناس» را در چرخه اکران عمومی دیده‌اند. تیم دو نفره دارابی و شفاه، بعد از مواجهه اولین تجربه مشترک‌شان با دست‌انداز برای ورود به چرخه اکران عمومی عقب‌نشینی نکردند و این بار سراغ ماجرای ترور یکی از دانشمندان هسته‌ای رفتند و حاصل آن یعنی «هناس» را به سرانجام رساندند.

اتفاقاً در مقطع ارائه همین فیلم دوم به جشنواره فیلم فجر بود که برخی رسانه‌های معاند تلاش کردند حسین دارابی کارگردان جوان این فیلم را به‌عنوان یک آقازاده بهره‌مند از رانت‌های ویژه معرفی کنند اما دارابی با انتشار متنی کوتاه ضمن رد هر گونه نسبت فامیلی خود با علی دارابی معاون سابق سیما، جوابی صریح به آن‌ها داد؛ «البته که «آقا» زاده هستم و نه تنها «آقا» زاده‌ام که «شریف» زاده هم هستم و «نجیب» زاده هم… من مفتخرم که فرزند آقا مهدی دارابی هستم و ان‌شاالله سایه این آقای نجیب و شریف و زحمت کش همیشه بر سرم باقی بماند.»

حسین دارابی اما در جبهه فرهنگی انقلاب چهره‌ای ناآشنا نبود چه اینکه او حتی پیش‌تر از ساخت اولین فیلم سینمایی خود، با کارهای کوتاهش در جشنواره فیلم عمار، مورد تحسین قرار گرفته بود. فیلم کوتاه «علمک» معروف‌ترین ساخته دارابی تا پیش از ورودش به سینمای بلند محسوب می‌شود که تا همین چند ماه پیش هم به بهانه‌های مختلف در فضای مجازی بازنشر و هم‌رسانی می‌شد.

روایت سوم؛ درباره بازیگران

فیلم سینمایی «غریب» که تا همین چند هفته پیش روی پرده سینماها بود و این روزها هم در قالب اکران آنلاین در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد، هرچند روایتی سینمایی از زندگی شهید محمد بروجردی به‌حساب می‌آید اما در روایت فیلم کاراکتری فرعی وجود دارد که حضور کوتاه اما حماسی‌اش در فیلم بعید است از ذهن مخاطبان «غریب» پاک شود. شهید ایرج نصرت‌زاد از چهره‌های شاخص ارتش در سال‌های جنگ بود که حضوری تأثیرگذار در روایت فیلم محمدحسین لطیفی دارد. بخشی از این تأثیرگذاری بی‌تردید به حضور درخشان فرهاد قائمیان در این نقش برمی‌گردد.

قائمیان یکی از بازیگران توانمند سینمای ایران است که در فیلم سینمایی «مصلحت» یکی از چالش‌برانگیزترین تجربه‌های زندگی حرفه‌ای خود را پشت‌سر گذاشته است. قائمیان در این فیلم نقش آیت‌الله مشکاتیان را به‌عنوان مقام ارشد قضایی ایفا کرده است که فرزندش در معرض اعدام قرار دارد و اطرافیانش می‌خواهند پرونده او را لاپوشانی کنند!

وحید رهبانی دیگر بازیگر اصلی فیلم «مصلحت» است. بازیگری که در فیلم دوم دارابی یعنی «هناس» هم نقشی کلیدی داشت و بخش عمده‌ای از مخاطبان او را به‌واسطه ایفای نقش کاراکتر «محمد» در سریال «گاندو» به‌یاد می‌آورند.

یکی از درخشان‌ترین نقش‌آفرینی‌ها در ترکیب بازیگران «مصلحت» را اما امیر نوروزی به نام خود ثبت کرده است؛ بازیگری که تا همین چندسال پیش روی صحنه تئاتر هنرنمایی می‌کرد و «مصلحت» یکی از اولین پیشنهادهای بازیگری او مقابل دوربین سینما بود. هرچند نوروزی در این سال‌ها در فیلم‌ها و سریال‌های دیگری خوش درخشیده و برای مخاطب به چهره‌ای شناخته‌شده تبدیل شده است اما اکران «مصلحت» هنوز هم می‌تواند اتفاقی ویژه برای این بازیگر توانمند محسوب شود.

مجید نوروزی هم در فیلم نقش مهدی فرزند آیت‌الله مشکاتیان را ایفا می‌کند، همان جوانی که متأثر از جو ملتهب کشور مرتکب یک قتل می‌شود و حالا پرونده‌اش در معرض قضاوت و البته مصلحت‌سنجی اطرافیان آیت‌الله قرار گرفته است.

روایت چهارم؛ درباره حاشیه‌ها

فیلم سینمایی «مصلحت» اولین محصول مشترک سازمان رسانه‌ای اوج و سازمان سینمایی سوره وابسته به حوزه هنری به حساب می‌آید که فرآیند تولید آن در باشگاه فیلم سوره سپری شده است. این پشتوانه شاید این انتظار را به‌وجود آورده بود که فیلم بدون هیچ دردسر و دست‌اندازی بتواند مراحل ورود به چرخه اکران عمومی را طی کند.

پس از رونمایی فیلم در جشنواره فیلم فجر اما برخی سوءبرداشت‌ها نسبت به محتوای فیلم سبب چالش‌هایی شد که اکران فیلم را با اما و اگرهایی مواجه کرد. اصلی‌ترین چالش عوامل فیلم بر رفع این سوءتفاهم هم با مسئولان قوه قضائیه بود.

اواخر سال گذشته، محمدرضا شفاه در گفتگویی با خبرنگار مهر درباره رفع این چالش‌ها اینگونه توضیح داده بود: «درباره این فیلم ما توافق‌هایی را با وزارت فرهنگ و ارشاد داشتیم. دوستان سازمان سینمایی و وزارت ارشاد با توجه به ملاحظات قوه قضاییه درباره این فیلم از ما خواسته بودند، با این نهاد به توافق برسیم و موافقت نهایی خود با اکران فیلم را منوط به توافق ما با قوه قضاییه کرده بودند. خداروشکر این توافق در حال حاضر شکل گرفته است. قوه قضاییه در قالب یک نامه مکتوب به سازمان سینمایی وزارت ارشاد اعلام کرده پخش فیلم «مصلحت» از نظر آن‌ها بلامانع است. درواقع بعد از مذاکراتی که ما با مسئولان قوه قضاییه داشتیم و تعامل درباره اعمال نکاتی که این دوستان داشتند، وضعیت نمایش بلامانع فیلم به‌صورت مکتوب به سازمان سینمایی اعلام شده است. براساس همین وضعیت هم درخواست صدور پروانه نمایش فیلم را به سازمان سینمایی داده‌ایم.»

حسین دارابی هم بعدها زمانی که به‌واسطه کارگردانی فیلم «هناس» به عنوان چهره سال هنر انقلاب معرفی شد، در گفتگویی با خبرگزاری مهر تأکید کرد که بلاتکلیفی فیلم «مصلحت» را متوجه وزارت ارشاد نمی‌داند و ابراز امیدواری کرد که زمانی وزارت ارشاد بتواند مرجعیت خود در زمینه تصمیم‌گیری درباره تولید و عرضه آثار سینمایی را به‌دست آورد.

آنچه امروز و همزمان با آغاز اکران عمومی فیلم «مصلحت» بعد از سه سال توقیف، حائز اهمیت است، لزوم آسیب‌شناسی فرآیند تولید فیلم‌هایی با مضامین سیاسی است. تجربه حواشی فیلم‌هایی چون «دیدن این فیلم جرم است» و «مصلحت» و یا بلاتکلیفی فیلم‌های دیگری چون «لباس شخصی» و «ضد» نشان می‌دهد که نظارت در این میدان نیازمند بازنگری جدی در قواعد و فرآیندها است.

اکران فیلم سینمایی «مصلحت» می‌تواند فتح بابی برای شکل‌گیری گفتگوهای صریح و حتی انتقادی در این حوزه باشد؛ سینماگران جوان و باانگیزه، امید زیادی برای آزمون و خطا در این میدان خطیر دارند.