آناهیتا ، خدای آب و مادر تمام دانش ها

آناهیتا ، خدای آب و مادر تمام دانش ها ، یکی از مهم‌ترین خدایان باستانی در فرهنگ ایران است. آئین نیایش آناهیتا یا ناهید، که یکی از ایزدبانوان برجسته‌ی ایران باستان محسوب می‌گردد، به پیش از آئین زرتشت می‌رسد. این الهه، توسط «اهورامزدا» که در دین زرتشت، آفریدگار نکویی‌ها و تمام هستی به شمار می‌آید و همچنین، «زرتشت»، پیامبر و رهبر زرتشتیان، ستوده شده است. شایان ذکر است، اولین متون رسمیِ مربوط به الهه ناهید به دو هزار سال پیش از میلاد مسیح تعلق دارند.

تقدس عنصر آب

ایرانیانِ آریایی به روش‌های مختلفی ایزدبانویِ آب را نیایش و برای او قربانی و نذر می‌کردند.در تمامی فرهنگ‌ها،‌ ادیان و باور عموم مردم جهان، عنصر «آب» به‌عنوان نماد سازندگی، جریان داشتن زندگی، پاکی و آبادانی شناخته شده و می‌شود. آب آن‌قدر در میان انسان‌ها مهم است که در قسمت‌هایی مهم از تاریخ علم، آن را به‌عنوان یکی از چهار عنصر اصلی شکل‌دهنده‌ حیات معرفی کرده‌اند. البته که آب یکی از مهم‌ترین ارکان شکل‌دهنده‌ مواد نیز است. حتی در قرآن هم به اهمیت بالای «آب» اشاره شده است. در آیه ۳۰ سوره انبیاء می‌خوانیم:

و همه چیز را از آب زنده کردیم

به‌همین صورت، اکثر قریب‌به‌اتفاق اسطوره‌شناسی ملل مختلف، آب را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین نمادهای خود به‌رسمیت شناخته‌اند. عنصری آن‌قدر مهم که برای آن حتی یک رب‌النوع هم برگزیدند؛ مثل اسطوره‌شناسی یونان باستان که «پوزیدون» را به‌عنوان ایزد آب‌ها انتخاب کرده است. در اسطوره‌شناسی ایران باستان هم یک الهه‌ به‌خصوص برای آب‌ها وجود دارد و آن، «آناهیتا» است.

اردویسورَآناهیتا

آناهیتا یکی از ارجمندترین ایزدهای ایران باستان است. یکی از بانوان اسطوره‌ای ایران که نام اصلی او اردویسورَآناهیتا است. در اسطوره‌شناسی‌های مختلف دنیا، ایزدهای متنوعی برای کنترل آب و موارد این‌چنینی برگزیده شده که در ایران، قرعه به نام آناهیتا خورده است. نام آناهیتا در صور قدیمی، به‌شکل اردویسورَآناهیتا نوشته و خوانده می‌شد. نامی که در زبان فارسی کهن، از ترکیب کلمات اردوی به‌معنی نمناکی و رطوبت/برکت/حاصل‌خیزی است که با لفظ «سوز» با معنی جلیل و آناهیتا با معنی پاکی ترکیب و آفریده شده است.

اردوی یک رود افسانه‌ای است. آب این رود از جنس مینوی است و جویبارهای آن از فراز کوه هُکَر (مرتفع‌ترین قله‌ البرز) سرچشمه می‌گیرند. به دریای فراخ‌کرت (نام پهلوی یک اقانوس که در کتاب اوستا به آن اشاره شده است) می‌ریزند. از اردوی هزاران رود و دریا منشعب می‌شود. رودها و دریاهایی که هریک شدیدا پهناور و نفس‌گیر هستند. رودهایی که هر یک می‌توانند سراسر جهان (هفت کشور) را سیراب کنند. در زبان فارسی میانه، نام «آناهیتا» به‌صورت «اردویسورَآناهید» آمده و در فارسی امروز هم، نام او را به‌صورت «آناهید» ذکر می‌کنند.

اشاره در کتاب بندهشن

در کتاب بندهشن که یکی از مهم‌ترین کتب دینی برای آیین زرتشت محسوب می‌شود، دو نیمه‌ نام اردویسورَآناهیتا گاهی اوقات مستقل به‌کار رفته است. چراکه «اردویسورَبه» نشانه‌ آب و آناهیتا/ناهید نشانه‌ «ستاره‌ ونوس» است. گفتنی است طبق محتویات موجود در کتب اساطیری ایران، تمامی دریاها و دریاچه‌ها از اردویسورَ ریشه می‌گرفتند و تمامی ستارگان هم از ناهید متولد می‌شدند.

در قسمتی ویژه از «آبان‌یشت» (بخشی مهم از کتاب اوستا» بدین شکل به‌آناهیتا پرداخته شده است:

تمام آب‌های جهان را اهورا مزدا از چشمه‌ اردویسورَآناهیتا خلق کرد و سعادت برای تمام کشورها ایجاد کرد. این چشمه بر قله‌ کوه هَرَ بَرزئیتی(البرز یا هَربَرز) یا کوه بلند بود و پیرامون آن می‌چرخید؛ هَرَبرزئیتی در مرکز ایران‌ویج واقع بود، اولین زمین خشکی است که به‌دست مزدا خلق شده است. آب، گرم و شفاف از میان صدهزار ترعه‌ زرین به طرف کوه هُکر(بلند)، از قله‌های هَرَبرزئیتی جاری می‌شد. بر قله‌ آن کوه دریاچه‌ اورویس (نام دریاچه‌ای) قرار داشت. که آب گرم در آن می‌ریخت و در یک ترعه‌ زرین دیگر کاملاً تصفیه می‌شد.

در این ترعه، که به بلندای هزار مرد بود، یک جرعه از چشمه بزرگ اردویسورَآناهیتا بر کل زمین، بارانی ریز می‌پاشید؛ که خشکی هوا را می‌زدود و تمام مخلوقات مزدا از آن سرشار می‌شدند. جرعه‌ دیگر به دریای بزرگ وئوَروکشَ(فراخ‌کرت) می‌ریخت که زمین در آن قرار داشت، و از آنجا به تمام دریاها و اقیانوس‌های دنیا می‌ریخت و آن‌ها را تصفیه می‌کرد.

ایزدبانو آناهیتا نماد چیست؟

آب یک نماد مهم در فرهنگ ملل مختلف است. نمادی که از آن می‌توان مفاهیم پرتعدادی مثل زایندگی، آبادانی، جریان یافتن زندگی، حیات و مواردی از این دسته را استخراج کرد. ایزبانوی آناهیتا هم دقیقا حامل چنین مفاهیمی بود و از او به‌عنوان یکی از اساطیر زندگی‌بخش یاد می‌شد. البته که با گذر زمان و در طی تاریخ، زیبایی آناهیتا بیشتر و بیشتر مورد توجه قرار گرفت و در دوران‌هایی به‌خصوص از تاریخ کهن ایران، از او به‌عنوان یکی از خدایان زیبایی، هم‌عرض با اسطوره‌ زیبایی در یونان باستان (آفرودیت) یاد می‌شد.

خصوصیات آناهیتا

در مورد این الهه توصیفات گوناگونی وجود دارند که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

بر اساس توصیف‌هایی که از این الهه در اوستا، کتاب دین زرتشت، آمده است، او ایزدبانویی زیبا، بلندقامت، درخشان، پاکیزه و آزاده است. به همین علت، به فراخور این آزادگی، تاجی هشت پر، با هزار ستاره، بر سر دارد. او جامه‌ی‌ زرینی به بر دارد‌، گردنبند و گوشواره‌ی او نیز زرین است.
در اوستا او دوشیزه‌ای برومند، زیبا، بُرزمند، با کمربند تنگ، بلند بالا، آزاده، با موهای بلند درخشان تا مچ پا، به تصویر کشیده شده است. همچنین، از نیرومندی او چنین توصیف شده که بازوانی زیبا و سپید دارد که به سِتَبری کتف اسب است.

او همچنین چهار اسب سپید بزرگ از یک نژاد دارد. آناهیتا در حالی که بر گردونه‌ی خود نشسته است لگام این چهار اسب را در دست دارد. نام اسب‌های او «واتا» به معنای باد، «ورا» به معنای باران، «مایگه» به معنای ابر و «فیانگ‌ها» به معنای تگرگ است.
در منابع دین زرتشت آمده است: «اهورامزدا او را چهار اسب از باد و باران و ابر و تگرگ، پدید آورد».

باورها و اعتقادات پیروان آناهیتا

پیروان آناهیتا اعتقادات و باورهای ویژه‌ای داشتند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

او منشأ اقیانوس کیهانی و تمام آب‌های روی زمین است. این الهه در اوستا به صورت رودی بسیار بزرگ توصیف شده که از بلندای کوه البرز به دریای کِرِت (دریایی اسطوره‌ای در کنار البرز) می‌ریزد.
ناهید، عامل جوش و خروش اقیانوس‌هاست. او رودی است که در تمام مدت سال جریان دارد و تمام رودها و دریاها از آن سرچشمه می‌گیرند.
در مجاورت این رودها که هفت کشور را سیراب می‌کنند، کاخی با هزار ستون و هزار دریچه برای این ایزدبانو مهیاست. همچنین، در بالای یکی از این کاخ‌ها، بستری خوشبو و پاکیزه برای او گسترده شده است.
آناهیتا، مادر تمام آب‌ها و نماد باروری به شمار می‌آید. به همین سبب، دختران برای یافتن زوج مناسب و زنان به هنگام زایمان، به درگاه او نیایش می‌کردند.

نماد‌های آناهیتا

این ایزدبانو همانند سایر ایزدان ادیان باستان، دارای نمادهای ویژه‌ای است که عبارتند از:

کلمه آبان

ایزدبانو ناهید، نمادهای مختلفی در پیرامون خود دارد که مهم‌ترین آن‌ها، نام «آبان» است. پیروان او هشتمین ماه سال را به منظور گرامی‌داشت این ایزد، «آبان» نامیده‌اند و جشن آبانگان را برگزار می‌کرده‌اند. در گذشته نیز دهمین روز هر ماه، آبان نامیده می‌شد. به این ترتیب، نام این الهه به صورت واژه‌ی «آبان»، همچنان در تمام ماه‌های سال وجود دارد.

تاج هشت پر

به استناد مطالب اوستا، تاج هشت پر، نماد ایزدبانو ناهید است. این نماد اشاره به سیاره‌ی ناهید دارد.

میوه‌ی انار

میوه‌ی انار به سبب زیاد بودن تعداد دانه‌هایش از دیرباز به عنوان نمادی از این الهه محسوب می‌گردید. در جشن‌های ویژه‌ی بزرگداشت زنان در ایران باستان، انار را تزئین و به آن‌ها هدیه می‌کردند.

گل نیلوفر

یکی دیگر از نمادهای این الهه، گل نیلوفر است. گل نیلوفر به این خاطر که در دل آب‌ها می‌روید از این شایستگی برخوردار بوده که نماد ایزدبانوی آب‌ها محسوب گردد.

سگ آبی یا بَئِوَر

همانند بسیاری از ایزدان آریایی، آناهیتا جانوری دارد که آن «سگ آبی» است. سگ آبی در زبان اوستایی «بَئِوَر» و در زبان پهلوی «ببر» نامیده می‌شود. این جانور به دلیل مقدس بودن، یکی از دوستان انسان به شمار می‌آمد. از طرف دیگر، به دلیل این که در آب شیرین خانه می‌سازد، با این الهه ارتباط دارد.

به باور ایرانیان باستان، این جانور از پیوند دو عنصر پاک «آب و سگ» پدید آمده است و به همین علت مقدس محسوب می‌گردد. این جانور آن‌چنان گرامی شمرده می‌شد که مجازات کشتن آن، مرگ بود.

معبد آناهیتا کجاست؟

مردمان ایران‌زمین در دوران نیایش آناهیتا، ایزدبانوی آب، پرستشگاه‌های متعددی برای او ساخته بودند. بسیاری از این معابد به دلیل جنگ‌ها تخریب شدند و آثار گران‌قیمت موجود در آن‌ها به تاراج رفتند. در زیر به برخی از این معابد باستانی اشاره می‌کنیم که آثاری از آن‌ها به جا مانده است:

معبد آناهیتا در اصطخر

با توجه به اطلاعات تاریخی و استقرار حکومت هخامنشیان در فارس، معبد اصلی این الهه در شهر اصطخر قرار داشته است. تا زمان حکومت شاپور اول نیز خاندان سلطنتی در مراسم ویژه‌ی این الهه شرکت می‌کردند.

«آتورآناهیت یا آذرناهید» که یکی از سه آتش مقدس ایران زمین به شمار می‌آمد، در معبد اصطخر روشن بوده است. ساسانیان نسل به نسل این آتش را روشن نگاه می‌داشتند.

معبد آناهیتا در شوش

باستان‌شناسان در نزدیکی کاخ‌های مربوط به سلسله هخامنشیان در شهر شوش، آثاری از پِی یک معبد باستانی را یافتند که امروزه دیگر وجود ندارد. آن‌ها در زمان کاوش، نقشه‌ای از این مکان‌ تهیه کردند که نشان می‌داد این معبد باستانی، چهار گوش بوده و اتاق‌های تنگ و باریک داشته است.

به اعتقاد باستان‌شناس آلمانی، هرتسفلد، معبد شوش یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین معابد دوران خود بوده است. در این بنا، تندیس زرینی از آناهیتا وجود داشته که در نبرد اشک پانزدهم و یا فرهاد چهارم با سردار رومی، آنتونیوس، به تاراج می‌رود.

معبد آناهیتا در کنگاور

محل نیایش آناهیتا در شهر کنگاور و در مرز استان کرمانشاه و همدان واقع شده است. این بنای تاریخی که به معبد آناهیتای کنگاور شهرت دارد، در مسیر تاریخی هگمتانه-تیسفون ساخته شده است. معبد کنگاور که پس از تخت جمشید، دومین بنای سنگی بزرگ ایران محسوب می‌شود، در سال ۱۳۱۰، به ثبت ملی رسیده است.

به استناد حکاکی‌های به جا مانده بر روی سنگ‌های این بنا، دیرینگی آن به دوره اشکانی و دوره‌ ساسانی بازمی‌گردد. البته، به باور برخی از کارشناسان آثار تاریخی، ساخت پلکان و معبد مزبور به دوره‌ی پارت‌ها تعلق دارد و در عصر ساسانی، بازسازی شده است.

معبد آناهیتا در بیشابور

یکی دیگر از معابد مخصوص نیایش آناهیتا، این الهه سرشناس ایرانی، در شهر باستانیِ «بیشابور»، در نزدیکی شهر کازرونِ امروزی، قرار دارد. در واقع، این پرستشگاه، اتاق چهارگوش بزرگی است که آن را در دوره‌ی ساسانیان و کنار کاخ شاپور یکم، به سبک معماری هخامنشی ساخته‌اند.این پرستشگاه ۱۴ متریِ بدون سقف را در فرورفتگی‌ ۶ متری از سنگ‌های حجاری‌شده، بدون استفاده از ملات و به صورت دوجداره ساخته‌اند. همچنین، پلکانی را از سمت کاخ شاپور به آن متصل کرده‌اند.

هدف از ساخت معبد بیشابور این بوده است که آب رودخانه‌ی شاپور که ۲۵۰ متر از آن فاصله دارد، به این محل برسد. سپس، آبی که در داخل معبد جریان یافته است، از طریق قناتی خارج می‌شد.این معبد باستانی هم اکنون در تملک وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار دارد. در سال ۱۳۹۷ خورشیدی معبد بیشاپور به عنوان بخشی از چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

معبد آناهیتا در هگمتانه

معبد باستانی هگمتانه، که معبدی بسیار باشکوه از جنس چوبِ سرو، با روکش طلا و بام پوشیده از نقره بود، در شهر همدان قرار داشت. ستون‌ها، تیرها و رواق‌های این معبد نیز پوشیده از فلزات گران‌بها بود. در حمله‌ی اسکندر به ایران، معبد مزبور غارت شد و بقایای آن نیز در دوران «آنتیوخوس»، پادشاه سلوکی، به تاراج رفت.

معبد آناهیتا در تخت سلیمان

در محوطه‌ی باستانی تخت سلیمان، حد فاصلِ شهرهای میان‌دوآب و بیجار که روزگاری پایتخت اشکانیان بوده است، معبدی باستانی وجود دارد که محل نیایش آناهیتا بوده است. در این پرستشگاه، دو اتاق گنبدی، یکی برای پرستش آتش و دیگری برای پرستش آب، تعبیه شده است.

معبد آناهیتا در زلا

معبد زلا، نیایشگاهی بود که برای نیایش آناهیتا، ایزدبانوی آب، در ارمنستان ساخته شده بود. در این مکان، جشن‌های بزرگ و مهم برگزار می‌شد.

معبد آناهیتا در خارک

در جزیره خارک نیز معبد یا آتشگاهی وجود دارد که متعلق به این الهه است.

معبد آناهیتا در ارز

در شهر «ارزِ» ارمنستان، معبدی برای پرستش این الهه وجود دارد که مکانی بسیار مجلل است. در این معبد، مجسمه‌ی زرین ایزدبانوی آناهیتا وجود داشته که توسط سربلازان رومی به سرقت ‌رفته است.

همچنین، در سرزمین «آنائتیس» (آناتولی امروز)، در مجاورت رودخانه‌ی کوروش، معبدی برای ناهید وجود داشته است.