مانور دیپلماتیک روی گسل‌های شام

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان، روز چهارشنبه ۲۸ آذر ماه به منظور حضور در اجلاس دی هشت راهی قاهره شد. به باور گروهی از ناظران سفر او به مصر که همزمانی داشت با افزایش گمانه‌زنی‌ها در باب سوریه پسااسد رویدادی مهم است که احتمالا شوک‌های حاصل از آن در سراسر منطقه مدتی بعد احساس خواهد شد و احتمالا راه را برای تغییرات ژئوپولیتیکی عمده هموار می‌کند.

به گزارش اعتماد، از همین رو به ادعای گروهی از کارشناسان تحولات سوریه به اولویت اصلی رایزنی‌های کشور‌های شرکت کننده در یازدهمین اجلاس (دی‌-۸) با حضور مصر، ترکیه و ایران بدل شد، بالاخص آنکه تحولات شام برای هر کدام از این سه کشور می‌تواند هم فرصت‌ساز باشد و هم چالش‌ساز.

به ادعای ناظران درحالی که ترکیه به عنوان برنده نهایی این تحولات ظاهر شده، مصر و ایران به شدت نگران نابودی ارتش سوریه و اشغال بلندی‌های جولان سوریه توسط اسراییل است. با این حال رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه طی سخنرانی خود در این اجلاس گفت: سقوط دولت بشار اسد فصلی جدید از امید را رقم می‌زند.

این درحالی است که عبدالفتاح السیسی، رییس‌جمهور مصر و مسعود پزشکیان، رییس‌جمهوری کشورمان خواستار یک فرآیند سیاسی قاطع در سوریه شدند؛ فرآیندی که در قابش هیچ گروه و اقلیتی مستثنا نشود و پایه‌های آشتی ملی محقق گردد، از همین رو ناظران مدعی‌اند دیدار رهبران آنکارا، قاهره و تهران در حاشیه اجلاس، فرصتی مهم برای این سه کشور است تا در مورد تحولات شام و اختلاف‌نظر‌های احتمالی‌شان به توافق برسند.

گروهی بر این باورند که این سه بازیگر دارای اهرم‌های قدرتمندی در شام هستند و هر کدام به نوبه خود قادرند تحولات این کشور را تحت‌تاثیر قرار دهند، از همین رو هم‌صدایی یا واگرایی احتمالی‌شان قادر است معادلات منطقه را تحت تاثیر بگذارد.

در این راستا در باب بررسی اهمیت ازسرگیری روابط میان تهران و قاهره در بازه زمانی کنونی که هر دو کشور به عنوان بازیگرانی تاثیرگذار می‌توانند در تحولات آینده منطقه و مشخصا سوریه نقش‌آفرینی کنند با حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل سیاست خارجی گفت‌و‌گو کرده است.

بهشتی‌پور در رابطه با اینکه شرایط اخیر سوریه می‌تواند پیش‌درآمدی برای احیای روابط تهران و قاهره در شرایط کنونی باشد، گفت: تهدید مشترک مرتبط با قدرت گیری گروه‌های رادیکال در سوریه می‌تواند منجر به تقویت مراودات میان ایران و مصر در بازه زمانی کنونی شود. بهشتی‌پور در ذیل این تحلیل خود بازیگری اعراب را در نتیجه قدرت‌گیری تحریرالشام در شراط کنونی منطقه لحاظ کرد و گفت: ایران می‌تواند وارد همکاری‌های چندجانبه با اعراب به منظور نقش‌آفرینی در تحولات اخیر منطقه و مشخصا سوریه شود. مشروح گفت‌و‌گو در ادامه می‌آید:

ارزیابی شما از سفر آقای پزشکیان به قاهره در شرایطی که سوریه پسااسد درگیر فصل تازه‌ای از تحولات است، چیست؟ اساسا می‌توان گفت که گروه‌های مستقر در سوریه که قدرت را در دست دارند تهدیدی مشترک برای ایران و مصر تلقی می‌شوند؟

اول باید به این نکته توجه داشته باشیم که هر چند که سفر رییس‌جمهوری کشورمان به مصر با هدف حضور در اجلاس دی ۸ بود، اما واقعیت این است که این سفر فرصت مناسبی را برای آقای پزشکیان فراهم کرد تا با آقای السیسی همتای مصری و همچنین رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه دیدار کند تا ذیل این ملاقات‌های دوجانبه موضوع سوریه را مورد بررسی قرار دهد. گفتنی است در درگیری‌های ۲۰۱۱ در سوریه، ایران و مصر هر دو از بشار اسد حمایت کردند، اما رویکرد‌های متفاوتی داشتند.

ایران از بشار اسد به عنوان یک پل ارتباطی برای گروه‌های مقاومت در برابر اسراییل حمایت می‌کرد، درحالی که مصر از اسد به این دلیل حمایت می‌کرد که قدرت مقابله با داعش و گروه اخوانی که به شدت مخالف قاهره بودند، تقویت شود. هر دو کشور در حمایت از اسد متفق القول بودند، اما با دو رویکرد متفاوت. اکنون که بشار اسد سقوط کرده است، در مورد آینده سوریه و به ویژه نقش اسراییل به عنوان یک بازیگر در تحولات سوریه، مصری‌ها با ایران همسو نیستند؛ زیرا روابط نزدیکی با اسراییل دارند. اما در زمینه مقابله با گروه‌های رادیکال، چون داعش و تکفیری‌ها و همچنین اخوان‌المسلمین، مواضع ایران و مصر مشترک است. بنابراین، این موضوع فرصتی است که می‌تواند به عادی‌سازی روابط یا ورود به یک همکاری جدید در مورد سوریه منجر شود.

اما در بحث روابط دوجانبه، باید گفت که ایران و مصر سال‌هاست که دفتر حافظ منافع خود را در سطح سفارت فعال کرده‌اند و تعاملات بین مسوولان دفتر حافظ منافع دو کشور در سطح سفیر انجام می‌شود. اما به دلیل مشکلات موجود، روابط رسمی دو کشور هنوز ازسر گرفته نشده است. مذاکراتی نیز چندبار در عراق، در زمان دولت آقای رییسی و پیش از آن، انجام شده است. اکنون، اما اطلاع ندارم که مذاکرات جدیدی انجام شده یا خیر، اما به اعتقاد من، هم ایران به دنبال ازسرگیری روابط با مصر است و هم طرف مصری خواهان این همکاری هاست. اما مانع اصلی ازسرگیری روابط ایران و مصر، اسراییل و امریکا هستند که به مصر فشار می‌آورند.

تا زمانی که مشکلات ایران با اسراییل حل نشده، طرفین نمی‌توانند روابط خود را به صورت رسمی ازسر بگیرند. البته ذکر این نکته اهمیت دارد که مصری‌ها از کارت ایران برای کسب امتیازات بیشتر از اسراییل و امریکایی‌ها استفاده می‌کنند. اما شواهد و قرائن نشان می‌دهد که عمدتا تحت فشار امریکا و اسراییل هستند. به نظر می‌رسد اگر این فشار‌ها برداشته شود، منافع مشترک زیادی میان تهران و قاهره وجود دارد، هم از نظر اقتصادی و هم از نظر فرهنگی و گردشگری.

در هر صورت، صحبت‌های آقای پزشکیان نشان‌دهنده این است که تلاش‌هایی که برای این موضوع انجام شده، می‌تواند در آینده به همکاری‌های بیشتری منجر شود. از طرفی دیگر اجلاس دی هشت به دلیل حضور کشور‌های دیگری مانند پاکستان، بنگلادش و نیجریه که کشور‌های تاثیرگذاری هستند، می‌تواند هم افزایی بیشتری را شکل دهد. امیدوارم این هم افزایی تحقق یابد، هر چند هنوز از نتایج آن خبری نداریم. آنچه اعلام می‌شود الزاما با آنچه تحقق پیدا می‌کند، منطبق نیست و تفاوت دارد.

قدرت گرفتن تحریرالشام در سوریه دغدغه پادشاهی‌های حاشیه خلیج‌فارس نیز هست. به باور شما تحولات شام تا چه اندازه می‌تواند زمینه‌ساز نزدیکی ایران با مصر شده و همچنین میدان را برای تعمیق روابط تهران با کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس فراهم کند؟

پادشاهی‌های خلیج‌فارس در باب سوریه از رویکرد مشابهی پیروی نمی‌کنند. باید توجه داشته باشیم که قطر به دلیل حمایت از اخوان‌المسلمین، رویکرد خاصی درقبال سوریه دارد. قطر و ترکیه هر دو به گرایشات اخوانی اردوغان تمایل دارند و به همین دلیل رویکرد مشترکی در قبال سوریه اتخاذ کرده‌اند. در جهان اهل سنت، اخوان‌المسلمین رقیب جدی وهابی‌ها است و به همین دلیل، امارات و عربستان‌سعودی که عمدتا تفکرات وهابی دارند، بیشتر نگران نفوذ گروه‌های اخوانی و تکفیری هستند.

بنابراین، به طور جدی مخالف قدرت گرفتن این گروه‌ها هستند و این مخالفت صرفا رویکرد‌های تاکتیکی نیست. هر دو کشور امارات و عربستان به صورت جدی تحولات شام را دنبال می‌کنند و نگران قدرت گرفتن گروه‌های تکفیری هستند. با این حال، همچنان مواد غذایی و کمک‌هایی را برای حفظ موقعیت خود ارسال می‌کنند و به طور علنی مخالفت نمی‌کنند. آنها حاضر به پذیرش بشار اسد هستند، حتی اگر دولت او ضعیف باشد تا مانع از روی کار آمدن اخوانی‌ها شوند. حمایت‌های سیاسی رییس‌جمهور مصر نیز در این زمینه موثر بوده است. در عادی‌سازی روابط ایران با کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس، نیاز به واسطه‌گری مصر نیست.

این کشور‌ها به اندازه کافی با یکدیگر تماس دارند و کار‌های مشترکی انجام می‌دهند و موقعیت یکدیگر را به خوبی می‌شناسند. بنابراین، نیازی به دخالت مصر در این موضوع نیست. همچنین، می‌توان بستر‌هایی را برای همکاری‌های مشترک میان ایران، امارات، عربستان و مصر برای مهار داعش و گروه‌های تکفیری در سوریه ایجاد کرد. شاید در ایران این موضوع به خوبی درک نشود، اما واقعیت این است که شواهد و قرائن نشان می‌دهد که عربستان و امارات واقعا در تحولات اخیر سوریه مشارکتی نداشتند، در مقابل قطر، ترکیه، اسراییل و امریکا در پشت پرده نقش‌آفرین بودند، اما نکته اینجاست که آنها به منظور جلوگیری از ایجاد تنش، مخالفت علنی نمی‌کنند. اما اگر ایران بتواند یک همکاری چهارجانبه با امارات و عربستان و مصر در این زمینه شکل دهد، این امر می‌تواند بسیار موثر باشد و به ایران قدرت مانور بیشتری در این زمینه خواهد داد. این نوع همکاری همچنین می‌تواند به تقویت مواضع مشترک و افزایش امنیت منطقه کمک کند.

ارزیابی شما از دیدار آقای پزشکیان با اردوغان در شرایطی که ظاهرا ترکیه خود را میدان‌دار تحولات شام قلمداد می‌کند، چیست؟

ایران و ترکیه دو کشوری هستند که پس از انقلاب، به مدتی طولانی رقابت و همکاری‌های گسترده‌ای داشته‌اند. در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ترکیه روابط نزدیکی با ایران و همچنین با عراق برقرار کرد و از همکاری‌های تجاری با هر دو کشور سود برد. پس از آن، در موضوع سوریه، همکاری‌های زیادی میان ایران، سوریه و ترکیه وجود داشت. البته این همکاری‌ها پیش از روی کار آمدن آقای اردوغان نیز شکل گرفته بود، اما با ورود آقای اردوغان و گرایشات اخوانی‌اش، شرایط پیچیده‌تر شد.

حمایت اردوغان از اخوان‌المسلمین و تحولات در سوریه، به همراه ایده‌های نوگرایانه اش، وضعیت را تحت‌تاثیر قرار داد. ترکیه در زمان جنگ داخلی سوریه به شدت علیه دولت وقت فعال بود با ایالات‌متحده همصدا شد تا زمانی که روسیه به طور رسمی وارد میدان سوریه شد و کار داعش به طور موثری خاتمه یافت. در این شرایط، ترکیه با همکاری ایران و روسیه، مانور جدیدی را آغاز کرد و به گفت‌و‌گو‌های آستانه پیوست. این روند چند سال ادامه داشت. به طور کلی، می‌توان گفت که عمل گرایی در سیاست‌های ترکیه وجود دارد و این کشور براساس منافع خود عمل می‌کند. ترکیه در بحران‌های اخیر، به طور همزمان با اوکراین و روسیه همکاری‌های خود را ادامه داده است. در این شرایط، بعید نیست که ترکیه بتواند با ایران در سوریه همکاری کند.

باید ببینیم آیا می‌توانیم منافع مشترکی را با ترکیه در مورد آینده سوریه تعریف کنیم و چارچوبی برای همکاری ایجاد کنیم یا نه. این وظیفه دیپلمات‌های حرفه‌ای است که باید در این زمینه ابتکار عمل‌های جدیدی را شکل دهند. در هر صورت، ترکیه به عنوان یک همسایه، سال‌ها در موضوعات مختلف با ایران اختلافات و رقابت‌هایی داشته، اما در عین حال، همکاری‌هایی نیز برقرار بوده است. بنابراین، می‌توانیم علی رغم اختلافات موجود، به جست‌وجوی زمینه‌های همکاری بپردازیم.