ماراتن دیپلماتیک در «شام»

وزرای اردن و قطر از جمله اولین دیپلمات‌های عرب در سطوحی بالا بودند که با محمد الجولانی، رهبر معارضان در سوریه ملاقات کردند. به باور گروهی از ناظران این ملاقات‌ها در شرایطی در حال انجام است که جهان عرب در تلاش است تا سوریه را دوباره به جمع خود بازگرداند. با گذشت بیش از یک هفته از سقوط دولت بشار اسد توسط معارضان، دیپلمات‌های ارشد عرب روز دوشنبه به دمشق، پایتخت سوریه سفر کردند.

به گزارش اعتماد، به ادعای گروهی از ناظران بازدید‌های وزرای اردن و قطر، تنها دو هفته پس از سقوط بشار اسد نشان می‌دهد که اعراب مشتاق به برقراری روابطی بهتر با کشوری هستند که مدت‌ها بود آن را از جمع خودشان طرد کرده بودند.

احمد الشرع، فرمانده تحریرالشام روز دوشنبه در دمشق گفت‌و‌گو‌های گسترده‌ای با ایمن الصفدی، وزیر امور خارجه اردن داشت. ساعاتی پس از آن نیز محمد الخلیفی، وزیر امور خارجه دولت قطر به سوریه رسید و با رهبر جدید این کشور دیدار کرد. هر دو ازجمله اولین دیپلمات‌های عرب در سطح بالا بودند که از زمان سقوط بشار اسد به سوریه سفر کردند. پیش از این نیز هیاتی از عربستان‌سعودی در روز یکشنبه به دمشق سفر کرد. گفتنی است دیپلمات‌های ارشد عرب در یک نشست در اردن در ماه جاری قول دادند که از فرآیند انتقال مسالمت‌آمیز قدرت در سوریه حمایت کنند.

نیویورک‌تایمز در این باره گزارشی منتشر کرده و مدعی است، بیشتر کشور‌های عربی روابط خود را با دولت بشار اسد به دلیل تحولات سال ۲۰۱۱ در خلال بهار عربی که منجر به جنگ داخلی شد، قطع کردند. اکنون، اما پس از سال‌ها تامین مالی گروه‌های معارض دولت سوریه، چندین نفر از مخالفان بشار اسد در سال‌های اخیر موضع خود را تغییر داده و امیدوارند که افزایش تعامل به ثبات بیشتری در منطقه منجر شود. عربستان‌سعودی سال گذشته بشار اسد را به اجلاس سران عرب دعوت کرد، این درحالی است که پیش از این یک دهه بود عضویت سوریه در اتحادیه عرب معلق شده بود، اما به نظر می‌رسد این استراتژی در آن زمان نتیجه‌ای نداشت و بشار اسد تغییری در رویکرد گذشته خود ایجاد نکرد.

اکنون، اما کشور‌های عربی با فرصتی برای آغاز دوباره تعاملات خود با رهبران جدید در سوریه روبه‌رو هستند. این درحالی است که پیشینه رهبران جدید سوریه غرب و بازیگران حاشیه خلیج‌فارس را نگران کرده است. اما اظهارات مکرر فرمانده تحریرالشام مبنی بر اینکه دولت او عملگرا و فراگیر خواهد بود و همچنین حقوق گروه‌های مذهبی و قومی مختلف کشور را به رسمیت خواهد شناخت، به خوبی مورد استقبال اعراب قرار گرفته است.

پل سالم، معاون رییس‌جمهور برای تعاملات بین‌المللی در موسسه خاورمیانه در واشنگتن به نیویورک تایمز گفت: ورود هیات‌های عربی به دمشق و دیدار با رهبران جدید سوریه نشان‌دهنده پتانسیل تغییراتی عمیق در ائتلاف‌های منطقه‌ای است. به ادعای این نشریه با اینکه سوریه مانند بیشتر کشور‌های عربی، یک کشور با اکثریت مسلمان سنی است، اما دولت وقت این کشور مدت‌ها نقش کلیدی در حمایت از نفوذ منطقه‌ای ایران ایفا کرده است.

به ادعای او، اکنون نیز کشور‌های عربی فرصتی را برای تغییر این دینامیک مقابل خود می‌بینند. پل سالم در ادامه گفت‌وگوی خود با نیویورک تایمز این را هم گفت که کشور‌های عربی پیش از این نیز در تلاش بودند که سوریه را به اتحادیه عرب بازگردانند، البته جای تعجب نیست که قطر در این زمینه پیشگام است؛ چراکه قطر یکی از معدود کشور‌های عربی بود که از آشتی با بشار اسد خودداری کرد، بنابراین سفر آقای الخلیفی یکی از دیپلمات‌های ارشد این کشور، سیگنالی قوی مبنی بر حمایت این کشور از دولت جدید است.

الشرع ملقب به جولانی نیز در دیداری که با وزیر خارجه قطر داشت بر کمک‌های مستمر دوحه به مردم سوریه در طول جنگ تاکید و از این پادشاهی نیز به خاطر آمادگی‌اش برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی، بنادر و فرودگاه‌های سوریه تشکر کرد. همزمان با سفر مهم دیپلمات‌های قطری، هیاتی فنی از قطر ایرویز برای ارزیابی فرودگاه دمشق به این کشور سفر کردند تا اعلام کنند آیا این فرودگاه می‌تواند پس از اینکه آسیب‌هایی ناشی از درگیری‌های اخیر متحمل شده فعالیت‌های خود را از سر بگیرد یا خیر.

ایمن الصفدی، وزیر امور خارجه اردن نیز در دیدار با فرمانده تحریرالشام در اظهاراتی گفت که هدف کشورش حمایت و کمک به مردم سوریه است، اما او همزمان به مسائلی که به طور مستقیم برای اردن مهم است، اشاره کرد، از‌جمله حضور نزدیک به ۶۲۰ هزار پناهنده سوری ثبت نام شده در کشورش و همچنین تاکید کرد که بازگشت آنها باید داوطلبانه و ایمن باشد. آقای الصفدی همچنین به مسائل تروریسم، قاچاق سلاح و قاچاق مواد مخدر اشاره کرد و گفت: ما در اردن از این مسائل رنج برده‌ایم.

همزمان با سفر دیپلمات‌های عربی به دمشق شیخ عبدالله بن زاید، وزیر امور خارجه امارات متحده عربی با اسعد حسن الشیبانی، وزیر امور خارجه جدید سوریه، تماس‌های تلفنی برقرار کرد. در این تماس نیز بن زاید بر موضع حمایتی کشورش برای یک مرحله انتقالی جامع و فراگیر تاکید کرد. تلاش‌های ابوظبی برای ازسرگیری روابط با دمشق درحالی ادامه دارد که امارات مدت‌هاست نسبت به گرایش‌های رادیکال گروه‌های تکفیری مشکوک بوده و در سال ۲۰۱۸، اولین کشور عربی بود که روابط خود را با دولت بشار اسد از سر گرفت.

در ادامه گزارش این نشریه همچنین به تغییرات ظاهری معنادار رهبر شورشیان نیز اشاره شده است، به گونه‌ای که جولانی برای دیدار‌های خود با هیات‌های اردنی و قطری، به جای لباس نظامی معمول خود، از کت و شلوار و کراوات استفاده کرد که البته این تغییرات بخشی از تلاش‌های رهبر جدید برای بهبود تصویر خود و ترمیم روابط بین سوریه و جامعه بین‌المللی است. پیش از آن نیز روز یکشنبه، آقای الشرع با هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه و همچنین با ولید جنبلاط، رهبر برجسته دروزی لبنان دیدار کرد. گفتنی است ترکیه، که میزبان ۳.۶ میلیون پناهنده سوری است، همچنان خواهان بازگشت به ثبات در سوریه است تا این پناهندگان بتوانند درنهایت به منازل خود بازگردند. اما این کشور همچنین در تلاش است تا سوریه‌ای بسازد که بیشتر با منافع منطقه‌ای خود هماهنگ باشد. به ادعای گروهی از ناظران بسیاری از گروه‌های شورشی که به برکناری دولت بشار اسد کمک کردند، توسط ترکیه تامین مالی شده بودند. این درحالی است که به ادعای نیویورک تایمز تحریرالشام از این حمایت‌ها برخوردار نبود، اما ترکیه همچنان به دنبال استفاده از حضور این گروه برای افزایش نفوذ خود در سوریه خواهد بود.

در ادامه گزارش این نشریه نیز آمده است که جنبلاط به عنوان یک سیاستمدار لبنانی و همچنین رهبر اقلیت مذهبی دروزی، که حدود یک میلیون عضو در سوریه، لبنان، اسراییل و اردن دارد به دنبال نفوذ نیست، بلکه بیشتر به دنبال تضمین است، چراکه به ادعای دیگر نشریات خارجی تاریخچه طولانی از دخالت دولت وقت سوریه در سیاست لبنان نیز وجود دارد. رهبر جدید سوریه در دیدار خود با هیات لبنانی نیز تایید کرد که به دخالت‌های ادعایی منفی کشورش پایان خواهد داد.

به گزارش نیویورک تایمز احتمالا در روز‌ها و هفته‌های آینده بازدیدکنندگان بیشتری به دمشق برای دیدار با رهبران جدید سوریه خواهند آمد؛ زیرا همسایگان منطقه‌ای به دنبال اثرگذاری خود بر تحولات احتمالی شام پس از خاندان اسد هستند. به باور گروهی از تحلیلگران، سوریه برای جلوگیری از بازگشت به درگیری، به کمک‌های واقعی کشور‌های عرب نیاز دارد. در این رابطه فشار‌های اقتصادی متحمل شده بر این کشور و نیز بازسازی‌های عظیمی که باید صورت بگیرد به عنوان مسائلی کلیدی همچنان روی میز هستند. بنابراین باید ببینیم که این کشور‌ها تا چه حد به واقع مایل به سرمایه‌گذاری در زمینه‌هایی هستند که سوریه اکنون به آنها نیاز دارد.

عرب واشنگتن دی‌سی: پادشاهی‌های خلیج‌فارس و معمای «سوریه پسا اسد»

آلا الرابابا، استادیار دانشگاه بوکونی در باب تحولات سوریه مدعی است، در مراحل اولیه جنگ داخلی سوریه، اردن از نیرو‌های مخالف در سوریه حمایت می‌کرد، اما بعدا به دنبال عادی‌سازی روابط با دولت اسد بود، اگرچه تعاملات طرفین به دلیل نگرانی‌های مرتبط با قاچاق مواد مخدر پرتنش باقی ماند. پس از سقوط اسد، اردن ثبات، امنیت مرزی و جلوگیری از ظهور مجدد افراط‌گرایان را در اولویت قرار داده و در عین حال برای سقوط حکومت مرکزی و پس‌لرزه‌هایش و همچنین موج آوارگان آماده می‌شود. فراتر از نگرانی‌های امنیتی، اردن در سوریه با ثبات منافع راهبردی دارد. ثبات در سوریه می‌تواند فرصت‌هایی برای تجارت، سرمایه‌گذاری و مشارکت اردن در شام فراهم سازد.

علاوه بر این، سوریه باثبات ممکن است به بازگشت بیش از ۶۰۰ هزار پناهجوی سوری ساکن اردن کمک کند. طبیعتا با بازگشت پناهجویان سوری فشار خدمات عمومی بر این کشور را کاهش خواهد داد، اما این بازیگر درگیر پیامد‌های اقتصادی خواهد شد، زیرا پناهندگان سوری سهم قابل‌توجهی از نیروی کار و مصرف اردن را دراختیار دارند و کمک‌های بین‌المللی مرتبط با بحران را جذب می‌کنند. در این میان لازم به ذکر است که ساختار ایدئولوژیک دولت جدید سوریه می‌تواند سیاست داخلی اردن را تحت تاثیر قرار بدهد، از همین رو خواه دولت آینده سوریه دولتی دموکراتیک باشد یا ایدئولوژیک، مسیر حرکت آن می‌تواند تاثیر عمیقی بر چشم‌انداز سیاسی داخلی و ثبات اردن داشته باشد.

طوقی نصیرت، مدیر اجرایی موسسه سیاستگذاری ضمن تکرار تحلیل‌های فوق بر این باور است که امروز اردن در تلاش برای هماهنگی با نهاد‌های اطلاعاتی اسراییل است و در باب تشدید تنش‌ها و تهاجمات ارضی اخیر تل‌آویو به شام نگرانی‌هایی جدی دارد. همزمان حمزه حداد، تحلیلگر مسائل خاورمیانه بر این باور است که دولت عراق با نگرانی نظاره‌گر رویکرد نیرو‌های شورشی در دمشق هستند. در روز‌های ابتدایی برخی گروه‌های مسلح می‌خواستند وارد سوریه شوند و با شورشیان بجنگند، همان‌طور که در گذشته نیز زمانی که داعش بخش وسیعی از خاک سوریه و عراق را دراختیار داشت، از این الگو پیروی کردند. این‌بار، اما هیچ گروهی وارد شام نشد.

محمد السودانی و دیگر رهبران برجسته مانند مقتدی صدر و حیدر العبادی، نخست‌وزیر سابق، معتقد بودند که جنگیدن برای بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه ارزش ندارد، بالاخص در شرایطی که ایران و روسیه، متحدان اصلی دولت سوریه بر معادلات خود متمرکز شده‌اند و مشارکتی فعال در تحولات شام ندارند. ایتامار رابینوویچ، استاد بازنشسته تاریخ خاورمیانه نیز مدعی است، از منظر اسراییل، سقوط اسد دستاورد مهمی است، با این حال این بازیگر نگرانی‌هایی جدی دارد، اینکه آیا الجولانی واقعا ایدئولوژی افراطی‌اش را رها کرده است؟ به واسطه این نگرانی‌ها اسراییل تصمیم گرفته مناطق استراتژیک در بلندی‌های جولان سوریه را اشغال و سیستم‌های تسلیحات استراتژیک را نابود کند تا بدین طریق مانع از دسترسی شورشیان به چنین تسلیحاتی شود.

کارل یونکر، پژوهشگر ارشد، مرکز مطالعات یهودیان معاصر اروپا و مدیر آکادمیک موسسه ایروین کاتلر نیز مدعی است، اسراییل وضعیت کنونی سوریه را فرصتی برای تغییر توازن قدرت منطقه‌ای به نفع خود می‌داند. هدف اولیه این بازیگر در کوتاه‌مدت حفظ بازدارندگی نظامی خودحرکت به سمت هدف قرار دادن تهدیدات راهبردی نوظهور - مانند نابودی زرادخانه ارتش سوریه و اشغال منطقه غیرنظامی در جولان - برای جلوگیری از دستیابی افراط‌گرایان به سلاح‌های استراتژیک یا ایجاد تهدید است.

علی بکیر، استادیار دانشگاه قطر و عضو ارشد غیرمقیم، «ابتکار امنیت خاورمیانه اسکوکرافت» و برنامه‌های خاورمیانه، شورای آتلانتیک نیز از زاویه‌ای متفاوت تنش‌های شام را بررسی کرده و مدعی است، امارات متحده عربی نگران هویت دولت جدید است، به‌طور کلی، کشور‌های شورای همکاری خلیج‌فارس به دنبال یک انتقال پایدار و فراگیر در سوریه هستند.

به ادعای این تحلیلگر، پیش از فروپاشی دولت اسد، برخی کشور‌های شورای همکاری خلیج‌فارس، به ویژه امارات و عربستان‌سعودی، برای ادغام مجدد دمشق به اتحادیه عرب تلاش‌هایی داشتند که نشان‌دهنده تغییر در موضع دیپلماتیک‌شان بود، در‌حالی که عمان روابط دیپلماتیک خود را با دولت وقت سوریه در طول درگیری حفظ کرد و قطر به طور مداوم از مردم سوریه حمایت کرد. پس از سرنگونی اسد، به نظر می‌رسید که یک موضع ناهماهنگ و در عین حال تقریبا یکپارچه از سوی کشور‌های شورای همکاری خلیج‌فارس اتخاذ شده است. آنها حمایت خود را از سقوط دولت اسد اعلام کردند و در عین حال بر نگرانی‌ها در مورد انتقال سیاسی سوریه تاکید دارند. پادشاهی‌ها گام‌های مثبت نیرو‌های مخالف دولت جدید را تصدیق کردند. با این حال، بر لزوم حفظ وحدت و جلوگیری از هرج و مرج تاکید دارند.