آیا خاورمیانه میدان تقابل اسرائیل و ترکیه شده است؟

فرارو– یاروسلاو تروفیموف، ستون نویس و تحلیلگر ارشد حوزه مسائل خاورمیانه وال استریت ژورنال

به گزارش فرارو به نقل از روزنامه وال استریت ژورنال، در فروپاشی نظام سوریه، ذی نفع اصلی، ترکیه و اسرائیل بوده است. این دو متحد آمریکا که روابطشان پس از جنگ غزه به سردی گراییده و در آستانه قطع کامل قرار گرفته بود، اکنون چه در سوریه و چه در مناطق فراتر از آن در مسیر رویارویی قرار گرفته‌اند. مدیریت این تنش‌ها احتمالاً به یکی از اولویت‌های دولت جدید ترامپ تبدیل خواهد شد و فشار مضاعفی بر شبکه ائتلاف‌های آمریکا در اروپا و خاورمیانه وارد خواهد کرد. گونول تول، مدیر برنامه ترکیه در مؤسسه خاورمیانه می‌گوید: «مقامات ترکیه به دنبال موفقیت سوریه جدید هستند تا بتوانند این کشور را تحت نفوذ خود درآورند، اما احساس می‌کنند اسرائیلی‌ها ممکن است این مسیر را تخریب کنند.»

محور جدید اسلام‌گرایان سنی: اردوغان تهدیدی تازه برای اسرائیل

مقامات ارشد اسرائیل نگران ظهور محوری جدید به رهبری اسلام‌گرایان سنی تحت هدایت ترکیه هستند. این نگرانی به‌ویژه با توجه به حمایت آشکار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، از دشمنان سرسخت اسرائیل نظیر جنبش فلسطینی حماس شدت یافته است.

احمد الشرع رهبر دوفاکتوی سوریه جدید تأکید کرده که به دنبال درگیری نیست و هدف اصلی او بازسازی کشور است. بااین‌حال، سابقه او و بسیاری از چهره‌های ارشد در دمشق نشان می‌دهد که پیش‌تر نقش‌های کلیدی در گروه‌های تروریستی مانند القاعده و داعش داشته‌اند، گروه‌هایی که از سوی ایالات متحده به‌عنوان تهدید جدی شناخته شده‌اند. واشنگتن همچنان جایزه ۱۰ میلیون دلاری برای بازداشت احمد الشرع تعیین کرده است، در حالی که او اکنون لباس نظامی را کنار گذاشته و با ظاهری رسمی، این هفته با دیپلمات‌های اروپایی در دمشق دیدار کرده است.

با سقوط بشار اسد و شکل‌گیری نظم جدید در سوریه، ترکیه به‌وضوح به قدرتی در دمشق تبدیل شده است. این تحولات اردوغان را به تحقق جاه‌طلبی‌های خود برای ایجاد حوزه نفوذی گسترده از سرزمین‌های پیشین امپراتوری عثمانی تا لیبی و سومالی امیدوار کرده است. یولی ادلشتاین، رئیس کمیته روابط خارجی و امور دفاعی پارلمان اسرائیل، در مصاحبه‌ای وضعیت روابط با ترکیه را «بسیار بد» توصیف کرد و افزود: «هرچند تهدید مستقیمی میان دو طرف وجود ندارد، اما احتمال درگیری در سوریه، به‌ویژه از طریق نیروهای نیابتی ترکیه، بسیار واقعی است.»

نگرانی‌های اعراب و نقش ترکیه در نظم جدید سوریه

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، در اظهاراتی در مارالاگو، سقوط بشار اسد را «تسلطی غیردوستانه» از سوی ترکیه بر سوریه دانست. اردوغان نیز دو روز بعد با تأکید بر نقش ترکیه در خاورمیانه گفت: «هر رخدادی در منطقه، به‌ویژه سوریه، نشان می‌دهد که ترکیه بزرگ‌تر از مرزهای جغرافیایی‌اش است. ما نمی‌توانیم از مسئولیت تاریخی خود فرار کنیم.» به جز قطر، متحد نزدیک ترکیه، دیگر شرکای منطقه‌ای آمریکا مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و اردن نسبت به نفوذ جدید ترکیه در سوریه ابراز نگرانی کرده‌اند. آن‌ها بیم دارند که احیای اسلام‌گرایی سیاسی در دمشق، امنیت ملی این کشورها را با تهدیدات جدی مواجه کند.

ترکیه که در سال ۱۹۴۹ به‌عنوان نخستین کشور مسلمان اسرائیل را به رسمیت شناخت، همچنان سفارت خود را در تل‌آویو حفظ کرده است. این در حالی است که رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر سابق و رئیس‌جمهور کنونی ترکیه، بارها بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، را به‌عنوان «قصاب غزه» محکوم کرده و پس از کشته شدن هزاران فلسطینی در جریان حملات اسرائیل به نوار غزه، تحریم‌های اقتصادی علیه این کشور اعمال کرده است.

ایال زیسر، رئیس دپارتمان تاریخ معاصر خاورمیانه در دانشگاه تل‌آویو، با اشاره به روابط پیچیده ترکیه و اسرائیل، می‌گوید: «با وجود تنش‌ها، کانال‌های ارتباطی میان ترکیه و اسرائیل همچنان برقرار است و ترکیه به‌عنوان یکی از متحدان ایالات متحده، ظرفیت حل اختلافات با اسرائیل را دارد.»

عمر انهون، تحلیل‌گر سیاسی و سفیر پیشین ترکیه در دمشق، نیز با زیسر هم‌نظر است. او می‌گوید: «صحبت از یک رویارویی قریب‌الوقوع میان ترکیه و اسرائیل در سوریه اغراق‌آمیز است. مشکل اصلی ترکیه با سیاست‌های دولت نتانیاهو است و اگر این سیاست‌ها تغییر کنند، روابط میان دو کشور می‌تواند به حالت عادی بازگردد، همان‌طور که پیش‌تر نیز چنین بوده است.»

واشنگتن در دوراهی: حمایت از کردها یا رضایت ترکیه؟

در عین حال، سیاست‌های خارجی و دفاعی ترکیه مدت‌هاست که موجب نارضایتی ایالات متحده شده است. همکاری‌های نظامی و هسته‌ای ترکیه با روسیه و اتهامات مربوط به کمک‌های مخفیانه این کشور به داعش در عراق و سوریه، از جمله مواردی است که به انتقادهای واشنگتن دامن زده است. جاناتان شنزر، مدیر اجرایی بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، معتقد است: «ترکیه در سال‌های اخیر به یک کشور سرکش در ائتلاف غربی تبدیل شده است.»

در حال حاضر، تنها خشونت ادامه‌دار در سوریه، عملیات نظامی شبه‌نظامیان مورد حمایت ترکیه، موسوم به ارتش ملی سوریه، علیه منطقه کُردنشین در شمال شرق این کشور است؛ منطقه‌ای که میزبان چندین پایگاه نظامی آمریکا است. برخی از نیروهای این منطقه، کردهای قومی جنوب شرق ترکیه هستند که از حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) منشأ می‌گیرند، گروهی که هر دو کشور ترکیه و آمریکا آن را به‌عنوان یک سازمان تروریستی شناسایی کرده‌اند.

حمایت واشنگتن از گروه‌های مسلح کرد سوریه همواره یکی از موضوعات مورد اعتراض ترکیه بوده است. مهمت شاهین، نماینده مجلس ترکیه از حزب عدالت و توسعه اظهار داشت: «اکنون شاهد هستیم که یک کشور ناتو از سازمانی تروریستی که علیه کشور دیگر ناتو فعالیت می‌کند، حمایت می‌کند.» او ابراز امیدواری کرد که دولت ترامپ به این حمایت پایان دهد.

در نقطه مقابل، بردان اوزترک، نماینده حزب دموکراتیک خلق‌ها (حامی کردها)، بر تعهد واشنگتن به کردهای سوریه تأکید کرد و گفت: «واشنگتن به دلیل خون مشترکی که در جنگ با داعش ریخته شده، به کردهای سوریه مدیون است. اگر آمریکا به کردها خیانت کند، هیچ متحدی نخواهد داشت. شراکت ارزشمند نیاز به تقویت دارد، نه تضعیف.»

اسرائیل حاضر به حمایت عملی از کردها علیه ترکیه است؟

در این میان، گیدئون ساعر، وزیر امور خارجه اسرائیل، با اظهاراتی که خشم آنکارا را برانگیخت، اعلام کرد که اسرائیل باید کردها را به‌عنوان «متحدان طبیعی» خود در منطقه در نظر بگیرد و روابط خود را با آن‌ها و سایر اقلیت‌های خاورمیانه تقویت کند. او کردها را قربانی سرکوب ترکیه دانست.

بااین‌حال، تحلیل‌گران معتقدند که اسرائیل به احتمال زیاد در عمل از نیروهای کرد سوریه علیه ترکیه و نیروهای نیابتی آن حمایت نخواهد کرد. آیدین سلچن، دیپلمات پیشین ترکیه و کارشناس مسائل کردی، می‌گوید: «اگر اسرائیل در سوریه علیه ترکیه مداخله کند، گویی عقل خود را از دست داده است. ترکیه و اسرائیل هر دو برنده تحولات اخیر در سوریه هستند و هیچ منطقی برای یک درگیری علنی میان آن‌ها وجود ندارد.»

در روزهای اخیر، ترکیه بارها از اسرائیل خواسته است که نیروهای خود را از مناطق اشغالی اطراف بلندی‌های جولان خارج کند و این رژیم را به برهم زدن روند انتقال قدرت پس از سقوط رژیم اسد متهم کرده است. مهمت شاهین، نماینده مجلس ترکیه، اظهار داشت: «اسرائیل با سوءاستفاده از وضعیت فعلی، سیاست‌های اشغالگری خود را ادامه می‌دهد که این نه برای سوریه و نه برای منطقه سودمند نیست.»

در همین حال، اسرائیل طی دو هفته گذشته حملات هوایی مکرری به زیرساخت‌های نظامی باقی‌مانده از نظام اسد انجام داده است. به گفته مقامات اسرائیلی، این اقدامات با هدف اطمینان از ناتوانی حاکمان جدید سوریه در ایجاد یا به‌کارگیری سامانه‌های دفاع هوایی، نیروی دریایی، نیروی هوایی و یا موشک‌ها و راکت‌های دوربرد صورت می‌گیرد. بنیامین نتانیاهو تصریح کرده که تصرف اراضی در جنوب سوریه حداقل تا پایان سال ۲۰۲۵ ادامه خواهد یافت.

در واکنش به درخواست ترکیه برای خروج نیروهای اسرائیلی از سوریه، وزارت خارجه اسرائیل با انتقاد از آنکارا اعلام کرد: «ترکیه آخرین کشوری است که حق دارد درباره اشغالگری در سوریه سخن بگوید.» این بیانیه به حضور نظامی ترکیه در سوریه از سال ۲۰۱۶ و حمایت آنکارا از گروه‌های مسلح و همچنین گسترش خدمات بانکی و ارزی ترکیه در مناطق تحت کنترل خود اشاره داشت.

جولانی در مسیر میانه‌روی؟

هیئت تحریر الشام سازمان تحت رهبری ابو محمد الجولانی، همچنان از سوی ایالات متحده به‌عنوان یک گروه تروریستی شناخته می‌شود. بااین‌حال، جولانی در تلاش است تا چهره‌ای میانه‌رو از خود به نمایش بگذارد. او بارها از حقوق اقلیت‌ها دفاع کرده و اعلام کرده است که سوریه جدید قصد ندارد وارد درگیری جدیدی با اسرائیل شود و اولویت اصلی بازسازی کشور پس از سال‌ها جنگ داخلی است.

شالوم لیپنر، پژوهشگر ارشد در شورای آتلانتیک و مشاور پیشین چند نخست‌وزیر اسرائیل، هشدار داده است که قدرت‌گیری هیئت تحریر الشام، گروهی تحت حمایت ترکیه، در دمشق خطر حضور اسلام‌گرایان در مرزهای شمال شرقی اسرائیل را افزایش می‌دهد. او گفت: «اگر کردها عقب‌نشینی کنند و زمینه برای بازگشت داعش فراهم شود، وضعیت می‌تواند وخیم‌تر شود.»