در شکل دهی به سوریه جدید، کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس چه نقشی را ایفا خواهند کرد؟

فرارو- جوزه پلایو کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه شورای آتلانتیک.

به گزارش فرارو به نقل از شورای آتلانتیک، در شش سال گذشته، کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس گام‌هایی در جهت عادی‌سازی روابط با دولت بشار اسد برداشتند. این تلاش‌ها شامل بازگشایی مجدد سفارتخانه‌هایی بود که پس از آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ بسته شده بودند. ارزیابی دوباره هزینه‌های سیاسی و استراتژیک ناشی از ادامه انزوای دمشق و تداوم حضور اسد در قدرت، در کنار نگرانی از گسترش نفوذ منطقه‌ای ایران، از عوامل کلیدی این تغییر رویکرد محسوب می‌شود.

معامله مخفی ابوظبی با واشنگتن: کاهش تحریم‌ها در ازای کنترل حزب‌الله؟

این کشور‌ها به‌طور علنی تنش‌های منطقه‌ای و حضور کشور‌های غیرعربی در سوریه را به‌عنوان دلایل اصلی عادی‌سازی روابط با دمشق اعلام کرده‌اند. در این چارچوب، عربستان سعودی در سپتامبر ۲۰۲۴ به عنوان آخرین کشور عربی حوزه خلیج فارس، سفارت خود را در دمشق بازگشایی کرد؛ اقدامی که پس از بازگشایی سفارتخانه‌های امارات متحده عربی و بحرین در دسامبر ۲۰۱۸ صورت گرفت. رابرت فورد، سفیر پیشین ایالات متحده در سوریه، این تلاش‌ها را بخشی از راهبرد کشور‌های عربی برای «کاهش نفوذ ایران» دانسته است. با این حال، قطر همچنان بر موضع سرسختانه خود علیه دولت بشار اسد تأکید داشته و از هرگونه عادی‌سازی روابط با دمشق خودداری کرده بود.

بازگشت بشار اسد به اتحادیه عرب در سال گذشته و حضور او در نشست سران این اتحادیه که به میزبانی عربستان سعودی برگزار شد، به‌عنوان نقطه عطفی در روند عادی‌سازی روابط با دمشق تلقی می‌شود. در همین حال، گزارش‌هایی منتشر شد که نشان می‌دهد امارات متحده عربی در تلاش بود از طریق مذاکره با ایالات متحده، معادله‌ای دیپلماتیک را شکل دهد. طبق این گزارش‌ها، ابوظبی به‌دنبال آن بود که در ازای تعهد بشار اسد به محدود کردن ارسال کمک‌های ایران به حزب‌الله از طریق خاک سوریه، زمینه‌ای برای کاهش تحریم‌های آمریکا علیه دولت دمشق فراهم شود.

فرار اسد به مسکو؛ نقش جدید اعراب در آینده سیاسی سوریه

با این حال، سقوط ناگهانی و غیرمنتظره نظام بشار اسد در ماه جاری و فرار او به مسکو، کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس را که در سال‌های اخیر در مسیر عادی‌سازی روابط با دمشق گام برداشته بودند، در موقعیت دشواری قرار داده است. با این وجود، این تغییرات غیرمنتظره می‌تواند فرصتی استراتژیک برای کشور‌های حوزه خلیج فارس فراهم کند. آنها اکنون امکان دارند با هماهنگی بیشتر و استفاده از ابزار‌های سیاسی و مالی خود، نفوذ بیشتری بر آینده سوریه اعمال کنند. این کشور‌ها همچنین باید سیاست‌های خود را با نقش فزاینده ترکیه در معادلات سوریه تطبیق دهند.

کمی پس از سقوط بشار اسد در ۸ دسامبر، کشور‌های عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و عمان فعالیت‌های دیپلماتیک خود را در دمشق از سر گرفتند. این اقدام در حالی انجام شد که دپارتمان امور سیاسی دولت جدید سوریه در بیانیه‌ای در ۱۲ دسامبر از این تلاش‌ها قدردانی کرد. این بیانیه، که پس از دیدار رهبران جدید سوریه با سفیران این کشور‌ها و همچنین قطر منتشر شد، نشان‌دهنده حمایت ضمنی جهان عرب از آغاز دوره‌ای تازه در دمشق است. در همان روز، بحرین که ریاست دوره‌ای اتحادیه عرب را بر عهده دارد، با ارسال نامه‌ای به رهبری جدید سوریه، حمایت کامل خود را از گذار سیاسی و ثبات در این کشور اعلام کرد.

در ادامه این تحولات، کمیته تماس وزرای عرب درباره سوریه در نشست ۱۴ دسامبر، با حضور دیپلمات‌هایی از کشور‌های عربی، غربی و ترکیه، بر ضرورت حمایت از گذار سیاسی سوریه تحت مدیریت مقامات موقت تأکید کرد. در این نشست، عربستان سعودی با اعلام حمایت قاطع از مردم سوریه، از تلاش‌های دولت موقت دمشق برای حفاظت از اقلیت‌ها و تقویت ثبات در این کشور قدردانی کرد. در ۲۲ دسامبر، یک هیئت سعودی به ریاست یکی از مشاوران ارشد دربار سلطنتی با رهبر جدید سوریه دیدار کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که عربستان سعودی قصد دارد تأمین نفت دمشق را آغاز کند؛ اقدامی که به‌عنوان نشانه‌ای از تمایل جدی ریاض به مشارکت در روند بازسازی و گذار سیاسی سوریه تلقی می‌شود. این تلاش‌ها همزمان با تعامل فزاینده عربستان با ترکیه، به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی در تحولات سوریه، انجام می‌شود.

امارات متحده عربی، که به‌عنوان نخستین کشور عربی حوزه خلیج فارس روند عادی‌سازی روابط با بشار اسد را آغاز کرده بود، در ۲۳ دسامبر با برقراری تماس تلفنی میان وزرای خارجه دو کشور، به تعامل مثبت با دولت جدید سوریه پرداخت. با این حال، هنوز مشخص نیست که امارات حمایت کامل خود از دولت جدید دمشق را از طریق ارائه کمک‌های بشردوستانه یا مالی گسترش خواهد داد یا خیر؛ کمکی که قطر، به‌رغم اختلافات پیشین خود با دولت اسد، پیش‌تر آغاز کرده است. در ۱۴ دسامبر، انور قرقاش، مشاور دیپلماتیک رئیس‌جمهور امارات، با ابراز خوش‌بینی نسبت به مواضع وحدت‌طلبانه رهبری جدید سوریه، بر ضرورت احتیاط به دلیل ارتباط احتمالی این دولت با گروه‌های اسلام‌گرا تأکید کرد. او در پستی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «نشست کمیته تماس وزرای عرب نشان‌دهنده رویکرد مثبت جهان عرب برای حمایت از گذار سیاسی مسالمت‌آمیز در سوریه است.»

ترکیه و آینده سوریه: آغاز عصر نفوذ منطقه‌ای جدید؟

ترکیه، به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی و نزدیک‌ترین متحد رهبری جدید سوریه، نقش تعیین‌کننده‌ای در تحولات آتی این کشور ایفا خواهد کرد. نفوذ فزاینده و جسورانه آنکارا در خاورمیانه و شمال آفریقا، سوریه را به بستری برای نمایش قدرت منطقه‌ای ترکیه تبدیل کرده است؛ تأثیری که فراتر از مرز‌های سوریه گسترش می‌یابد. موفقیت‌های ترکیه در سوریه می‌تواند موقعیت این کشور را در رقابت با ایران تقویت کند، به‌ویژه در مناطقی همچون قفقاز جنوبی. در این منطقه، آنکارا با روابط نزدیک خود با آذربایجان به تقویت نفوذش ادامه می‌دهد، در حالی که تهران همچنان بر پایه روابط تاریخی خود با ارمنستان عمل می‌کند. با این حال، ترکیه به‌تنهایی قادر به تحمل بار سنگین بازسازی و دولت‌سازی در سوریه نیست. همکاری نزدیک با کشور‌های عربی خلیج فارس، به‌ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، می‌تواند هم منابع مالی لازم برای بازسازی سوریه را فراهم کند و هم مشروعیت بین‌المللی اقدامات آنکارا را افزایش دهد.

در میان کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس، قطر احتمالاً تأثیرگذارترین بازیگر بر رهبری جدید سوریه خواهد بود. نقش کلیدی دوحه در تسهیل مذاکرات حساس میان وزرای خارجه کشور‌های عربی، ترکیه، روسیه و ایران در «نشست دوحه» برجسته بود؛ مذاکراتی که سرانجام به سقوط بشار اسد در ۸ دسامبر منجر شد. تنها چند ساعت پس از این تحول تاریخی، مقامات امنیت ملی قطر در نشست‌هایی در دوحه با کارشناسان شورای آتلانتیک دیدار کردند و رضایت خود را از مواضع قاطعانه‌ای که علیه عادی‌سازی روابط با نظام اسد اتخاذ شده بود، ابراز داشتند. این دیدگاه با سیاست دیرینه قطر همخوانی دارد که برخلاف دیگر کشور‌های عربی خلیج فارس، هیچ‌گاه به عادی‌سازی روابط با دمشق تن نداد و همواره «ائتلاف ملی سوریه» را به‌عنوان نماینده مشروع مردم سوریه به رسمیت شناخت.

سقوط بشار اسد فرصتی بی‌سابقه برای کشور‌های خلیج فارس به وجود آورده است تا نقش عربی در آینده سوریه را تقویت کنند. این کشور‌ها می‌توانند با فشار بر رهبری جدید سوریه برای تشکیل دولتی فراگیر و پاسخگو، هم منافع خود را تضمین کنند و هم خطر بازگشت بی‌ثباتی را که تهدیدی برای کل منطقه است، کاهش دهند.

ترامپ و آزمون بزرگ در سوریه: آیا بازسازی دمشق به اولویت واشنگتن تبدیل می‌شود؟

در این میان، نقش دولت آمریکا حیاتی است. دولت جدید سوریه با چالش‌های عظیمی در زمینه بازسازی رو‌به‌رو است و حمایت‌های مالی و دیپلماتیک منطقه‌ای و بین‌المللی برای جلوگیری از سقوط مجدد این کشور ضروری خواهد بود. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، باید با همکاری ترکیه و کشور‌های عربی خلیج فارس، تأمین منابع مالی لازم برای بازسازی سوریه را پیش ببرد. این اقدامات، علاوه بر کمک به ثبات سوریه، نفوذ ایران را در این کشور تضعیف خواهد کرد. با این حال، چنین کمک‌هایی باید مشروط به تضمین ثبات، حکمرانی شفاف و فراگیر باشد تا سوریه آینده‌ای روشن‌تر از دوران اسد داشته باشد.

سقوط نظام اسد پیامد‌های عمیقی برای موازنه قدرت در منطقه خواهد داشت. ایالات متحده و کشور‌های خلیج فارس اکنون در موقعیتی قرار دارند که می‌توانند با استفاده از اهرم‌های مالی و دیپلماتیک جدید، مسیر آینده سوریه را شکل دهند. دولت جدید دمشق، برای کسب مشروعیت بین‌المللی، به حمایت واشنگتن نیاز دارد؛ نیازی که فرصتی بی‌نظیر برای آمریکا و متحدان عربی اش ایجاد می‌کند تا فرآیند سیاسی جدید سوریه را در جهت منافع منطقه‌ای و جهانی هدایت کنند. این امکان نیز وجود دارد که از این اهرم‌ها برای وادار کردن دولت جدید به اعمال اصلاحات لازم در صورت انحراف از مسیر تعیین‌شده، استفاده شود.