نزهه الارواح و روضه الافراح (تاریخ الحکما)

ب‍ا دی‍ب‍اچ‍ه‌ای درب‍اره ت‍اری‍خ‍ن‍گ‍اری ف‍ل‍س‍ف‍ه‌

نزهه الارواح و روضه الافراح (تاریخ الحکماء) ترجمه کتاب «تاریخ الحکماء قبل ظهور الاسلام و بعده «نزهه الارواح و روضه الافراح»» اثر شمس‌الدین شهروزی (ت ۵۱۱ق) است. اصل این کتاب، به زبان عربی است و در اوایل سده یازدهم (۱۰۱۱- ۱۰۱۴ق)، دانشمند، حکیم و عارف ایرانی، مقصود علی تبریزی، در هند آن را به دستور جهانگیر گورکانی، به فارسی ترجمه کرده که نه‌تنها گزارشی از اندیشه‌های فلسفی و سخنان حکمت‌آمیز و پندهای دلپذیر است، بلکه متنی زیبا، روان و کم مانند از فارسی آن روزگار را نیز به دست می‌دهد. مترجم به هنگام ترجمه، در جای‌جای کتاب، نکته‌‏هایی از خویش در تفسیر احادیث نبوی و توضیح اقوال حکما و داوری آرای آنان افزوده است که نشان می‌دهد آنچه از فضل، علم و بینش عارفانه وی گفته‌اند سخنی گزافه نبوده است که ازجمله می‌‏‌توان به صفحات ۶، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۸، ۳۳، ۱۷۴، ۱۷۵ و... مراجعه کرد. این افزوده‌‏ها نه‌تنها نشانه‌‏های دست داشتن او در حکمت، فلسفه و علوم دیگر است، بلکه ذوق عرفانی او را نیز نشان می‌‏دهد. با آن‌که این ترجمه، در ساخت عبارت و جمله از متن عربی شهرزوری و منابع دیگر متاثر است- و شاید این مقدار تاثیر به علت دشواری ترجمه، رعایت امانت و دقت در کلام حکما بوده است- ازنظر زبان فارسی و ویژگی‌های آن در قرن دهم و یازدهم، از نثرهای روان و پاکیزه این روزگار به شمار می‌‏آید؛ زیرا در این دوره که به نظر ناقدان سخن‌سنج، پارسی آشفته است و فارسی‌‏گویان از هند تا عثمانی آشفته گوی، زبان مقصود علی تا حدود زیادی از آن آشفتگی‌ها برکنار مانده است و اگر این ترجمه آزادتر صورت می‌‏گرفت، شاید کار از گونه‌‏ای دیگر می‌‏بود، چنان‌که در صفحات ۱۵۰، ۳۲۰- ۳۲۱ و ۴۷۳ نمونه‏‌های آن را می‌‏توان دید. باری، این ترجمه گویای علم، فضل و توانایی مقصود علی تبریزی در دو زبان تازی و دری است. بررسی اجمالی فهرست لغات و ترکیبات و مقایسه آن با آثار معاصران او تا حدودی ویژگی‌های زبان او را روشن می‌‏گرداند. در نثر او، جمله‌‏های وصفی مانند «ملاحظه کردار و اطوار مردم کرده او را به یاری و دوستی بگزینید، نظر بر گفتار او کرده اختیار مکنید» برخلاف نثرهای رایج این دوره بسیار اندک است.