«SME‌» بی‌صدا می‌میرد

رشد صنعتی با روندی سینوسی در محدوده منفی قرار دارد. بررسی روند سه‌شاخص رشد ماهانه، رشد سه‌ماهه و رشد ۱۲ماهه صنعت حاکی از این است که روند نزولی نرخ رشد که از بهار به تابستان ۱۴۰۳ اتفاق افتاده، اگرچه در مهرماه ادامه پیدا نکرده، اما در آبان‌‌‌ماه وارد محدوده منفی شده و رشد سه‌ماهه منتهی به آبان‌ماه هم منفی است. تحلیل داده‌‌‌های سه‌گزارش پژوهشکده پولی و بانکی، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس و اتاق بازرگانی از روند تولید صنعتی بیانگر این است که تولید صنعتی به دلایلی همچون سیاست‌های غلط ارزی، رشد تورم ، گرانی و کمبود مواد اولیه، محدودیت ناشی از تحریم (وابستگی به واردات و صادرات)، کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش و همچنین افت تقاضا در بازارهای داخلی و صادراتی روند رو به رشد مستمری ندارد. نکته قابل‌توجه در بررسی روند تولید صنعتی تاثیر اندازه بنگاه بر رشد شرکت‌هاست.

بنگاه‌های بزرگ‌تر به‌واسطه دسترسی راحت‌تر به منابع مالی و تسهیلات بانکی، فعالیت در بازارهای کمتر رقابتی، دسترسی بیشتر به بازارهای صادراتی و وارداتی، داشتن قدرت چانه‌زنی و رانت‌های دیگر از تاب‌‌‌آوری بالاتری نسبت به بنگاه‌های دیگر از جمله SMEها برخوردارند؛ به نحوی که ترکیب رشد تولید شرکت‌ها نشان می‌دهد کاهش تولید در آبان ۱۴۰۳ در گروه شرکت‌های کوچک و متوسط بیشتر از شرکت‌های بزرگ بوده است. از طرف دیگر مشکلات مربوط به تحریم و روابط خارجی و محدودیت‌های صادراتی و وارداتی، تاثیر عمیقی بر رشد تولید صنعتی گذاشته و کاهش تولید در شرکت‌های وابسته به تجارت خارجی (هم واردات و هم صادرات) بیشتر از گروه‌های دیگر بوده است. همچنین یکی از منشأهای اصلی کاهش تولید در مهرماه شرکت‌های صادراتی بوده‌اند. در آبان نیز رشد شرکت‌های صادرات‌محور کمتر بوده است.

براساس گزارش ماهانه تولید صنعتی پژوهشکده پولی و بانکی، رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در آبان ۱۴۰۳ نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳‌درصد کاهش داشته است. رشد سه‌ماهه منتهی به آبان نیز به منفی ۲.۷‌درصد رسیده است. گزارش ماهانه تولید صنعتی در آبان ۱۴۰۳ حاکی از این است که رشد شاخص تولید در صنعت فلزات اساسی در این ماه منفی بود و شاخص تولید این صنعت ۳٫۳‌درصد کمتر از آبان سال گذشته برآورد شد. صنعت محصولات شیمیایی از معدود صنایع با رشد مثبت شاخص تولید در آبان بوده است که رشد ۰.۷درصدی را ثبت کرد. همچنین، رشد مثبت صنعت خودرو که در مهر بعد از ۱۴ماه رقم خورده بود، در آبان ادامه پیدا نکرد و شاخص تولید این صنعت کاهش بیش از ۱۵درصدی داشته است. محصولات دارویی و محصولات کاغذی در کنار صنعت خودرو، صنایعی با کاهش تولید بیش از ۱۵‌درصد در آبان بودند. از طرف دیگر، صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات و دستگاه‌های برقی رشد بیش از ۵‌درصد را در این ماه ثبت کردند. رشد شاخص قیمت صنعت با استفاده از داده‌های شرکت‌های بورسی در آبان روند افزایشی داشته و از ۰.۲۷درصد مهر به ۲۸.۳‌درصد رسیده است. بیشترین نرخ رشد شاخص قیمت در آبان مربوط به صنایع ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات، منسوجات و لاستیک و پلاستیک بوده که رشدی بیش از ۳۵‌درصد داشتند و کمترین تورم نیز مربوط به محصولات کاغذی و صنایع غذایی بوده است.

شاخص تولید صنعتی ماهانه

بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد پس از رشدهای خیره‌کننده نیمه اول ۱۴۰۱، روند رشد بخش صنعت در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ نزولی شد و این روند کاهشی در نیمه اول ۱۴۰۲ نیز ادامه داشت و اگرچه رشد فصل‌های اول و دوم ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه مثبت بود، این رشد نسبت به دوره‌های قبلی کمرنگ‌تر شد.در ماه‌های پاییز ۱۴۰۲ رشد تولید صنعتی شرکت‌های بورسی به صفر نزدیک شد و رشد تولید صنعتی در این فصل نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۱ به زیر ۲‌درصد رسید. در ادامه روند نزولی، رشد تولید صنعتی در زمستان ۱۴۰۲ در بازه منفی قرار گرفت و به منفی ۰.۳‌درصد رسید. با این حال رشد سه‌ماه اول ۱۴۰۳ تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در بازه مثبت و زیر ۲‌درصد قرار گرفت. شاخص تولید صنعتی مرکز آمار ایران نیز رشد بخش صنعت در سه‌ماه ابتدایی را ۱.۷‌درصد گزارش کرده است.

رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در هر سه‌ماه تابستان ۱۴۰۳ وارد محدوده منفی شد و در بازه منفی۲ تا منفی۳درصد قرار گرفت. روند نزولی نرخ رشد که از بهار به تابستان اتفاق افتاده و نرخ رشد را منفی کرده بود، در مهر ادامه پیدا نکرد و رشد شاخص تولید صنعتی بورسی در اولین ماه پاییز افزایش یافت، اما در آبان رشد شاخص به منفی۳.۰‌درصد رسید و رشد سه‌ماه منتهی به آبان منفی ۲.۷‌درصد برآورد شده است. رشد شاخص تولید صنایع در مقاطع منتهی به آبان ۱۴۰۳ نسبت به دوره‌های مشابه سال قبل نشان می‌دهد شاخص تولید صنعت فلزات اساسی بعد از رشد مثبت ضعیف در مهر در آبان رشد منفی۳.۳درصد را ثبت کرد. رشد سه‌ماه منتهی به آبان نیز منفی۲.۳‌درصد شد. شاخص تولید صنعت محصولات شیمیایی جزو معدود صنایع با رشد مثبت در آبان بود. رشد سه‌ماه منتهی به آبان در این صنعت حدود صفر‌ درصد برآورد شده است. علاوه بر صنعت خودرو، محصولات دارویی و محصولات کاغذی صنایعی با کاهش تولید بیش از ۱۵‌درصد در آبان بودند. از طرف دیگر ماشین‌آلات و تجهیزات و دستگاه‌های برقی رشد بیش از ۵‌درصدی را در این ماه ثبت کردند.

تحلیل تغییر در موجودی انبار صنایع

بررسی تغییرات در موجودی انبار محصولات نهایی در کنار رشد تولید صنایع می‌تواند تحلیلی از تغییرات سمت عرضه و تقاضا ارائه دهد. منظور از تغییر در موجودی انبار در اینجا تفاوت رشد تولید و فروش است. اگر رشد تولید بیشتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار در آن دوره افزایش یافته و اگر رشد تولید کمتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار کاهش داشته است.

در برهه‌های زمانی که محدودیت تقاضا و ظرفیت مازاد تولید در بخش عرضه وجود دارد، روند رشد تولید و تغییرات موجودی انبار در خلاف جهت هم خواهد بود؛ به این معنی که تغییرات رشد تولید در تغییرات تقاضا ریشه دارد. زمانی که تکانه‌‌‌ای منفی بخش عرضه تولید و فروش را تحت‌تاثیر قرار دهد، در دوره‌های اولیه با وجود اینکه رشد تولید را کاهش می‌دهد، رشد فروش را تحت‌تاثیر قرار نمی‌دهد و همین امر باعث کاهش موجودی انبار محصولات نهایی می‌شود. از این‌رو زمانی که کاهش رشد تولید با کاهش موجودی انبار همراه باشد می‌‌‌توان گفت تکانه واردشده از بخش عرضه است.موجودی انبار در چند ماه ابتدایی سال ۱۴۰۲ پس از چند دوره متوالی رشد منفی در خرداد و تیر، رشد مثبتی داشت که این اتفاق با روند کاهشی نرخ رشد صنعت همراه بوده است. از مرداد تا آخر سال ۱۴۰۲ رشد فروش بیشتر از رشد تولید در صنعت بوده و همین امر باعث کاهش موجودی انبار محصول نهایی شده است. در پنج‌ماه ابتدایی سال ۱۴۰۳ رشد سه‌ماهه شاخص تولید صنعتی و تغییرات موجودی انبار کل صنایع روند مشابهی داشته است. رشد سه‌ماهه تولید صنعتی که در فروردین منفی بود، در سه‌ماه اردیبهشت، خرداد و تیر مثبت و در مرداد مجددا منفی شده است که همین روال برای تغییرات در موجودی انبار نیز صدق می‌کند؛ به‌گونه‌ای که تغییرات سه‌ماه منتهی به فروردین و همچنین مرداد در موجودی انبار منفی و در سه‌ماه اردیبهشت تا تیر مثبت بوده است.

این همسویی می‌‌‌تواند نشان‌دهنده این باشد که کاهش تولید صنعتی در تغییرات بخش تقاضا ریشه نداشته است. در شهریور به‌رغم کاهش در رشد سه‌ماهه شاخص تولید، شاخص موجودی انبار در شهریور افزایش نشان می‌دهد. در مهر نیز در حالی متوسط سه‌ماهه شاخص موجودی انبار مثبت شد که رشد تولید کماکان منفی است. این تفاوت مسیر می‌تواند آغاز کمبود تقاضا برای صنعت و کاهش رشدهای آتی باشد. تولید صنعتی صنایع را براساس مثبت و منفی بودن رشد تولید سه‌ماهه منتهی به آبان و تغییر (افزایش یا کاهش) موجودی انبار محصول نهایی در سه‌ماهه منتهی به آبان، به سه گروه می‌توان تقسیم کرد:رشد مثبت تولید - کاهش موجودی انبار صنایع غذایی و محصولات شیمیایی: ‌‌‌افزایش فروش در این گروه از صنایع در دوره‌های اخیر بالا بوده و افزایش تولید نیز نتوانسته است تمام این افزایش فروش را پوشش دهد و همین امر به کاهش موجودی انبار محصول نهایی منجر شده است. رشد منفی تولید - کاهش موجودی انبار صنایع دارویی و کانی‌‌‌های غیر‌فلزی: کاهش رشد تولید همزمان با افزایش رشد فروش (یا کاهش کمتر رشد فروش) به کاهش موجودی انبار این صنایع منتج شده است. به نظر نمی‌رسد رشد منفی تولید این گروه از صنایع به دلیل کمبود تقاضا باشد و احتمالا عوامل موثر بر بخش عرضه در این رشد منفی دخیل هستند.رشد منفی تولید - افزایش موجودی انبار در فلزات اساسی و خودروسازی و قطعات: کاهش فروش در این صنایع از کاهش تولید در آنها پیشی گرفته که باعث افزایش موجودی انبار در این صنایع شده است.

تولید و فروش محصولات صادراتی

یکی از اقلامی که می‌تواند بر تقاضای صنایع بزرگ کشور اثرگذار باشد، فروش صادراتی صنایع است. ارزش واقعی فروش صادراتی در آبان نسبت به مدت مشابه سال قبل تنها 1.0‌درصد کاهش داشته است. بیشترین کاهش در ارزش واقعی صادرات در بین صنایع صادراتی مربوط به صنعت محصولات شیمیایی است که میزان صادرات این صنعت در آبان نسبت به مدت مشابه سال قبل 16.9‌درصد کمتر شده است. همچنین صادرات صنایع فلزات اساسی، فرآورده‌های نفتی و کانی‌های غیر‌فلزی در این ماه رشد مثبت داشته است.به‌منظور بررسی اثر صادرات بر رشد تولید، شرکت‌ها براساس درجه صادرات‌محوری به دو گروه تقسیم شده‌اند و ملاک در اینجا‌ درصد محصول صادراتی به کل فروش در هر شرکت بوده است. تقریبا در تمام ماه‌های ۱۴۰۲ رشد شرکت‌های غیر‌صادراتی از شرکت‌های صادراتی کمتر بوده است. در نیمه اول سال ۱۴۰۳ اختلاف رشد این دو گروه به حداقل رسیده و رشد دو گروه در یک مسیر نوسان کرده‌اند. در مهر بعد از بیش از یک‌سال‌ونیم در حالی که رشد گروه کمتر وابسته به صادرات مثبت شده، رشد گروه وابسته به صادرات منفی شده است. این اختلاف نشان می‌دهد که یکی از منشأهای اصلی کاهش تولید در مهر شرکت‌های صادراتی بوده‌اند. در آبان نیز رشد شرکت‌های صادرات‌محور کمتر بوده است.

اندازه بنگاه و رشد صنعت

یکی از ویژگی‌های بنگاه که بر عملکرد آن اثر می‌گذارد اندازه بنگاه است. بنگاه‌های بزرگ‌تر به‌واسطه دسترسی راحت‌تر به منابع مالی و تسهیلات بانکی، فعالیت در بازارهای کمتر رقابتی، دسترسی بیشتر به بازارهای صادراتی و وارداتی، داشتن قدرت چانه‌زنی و رانت‌های دیگر از موقعیت متفاوتی نسبت به بنگاه‌های دیگر برخوردارند. از طرفی سهم عمده ارزش تولید صنعتی در کشور برای شرکت‌های بزرگ است و تغییرات تولید آنها مهم‌ترین شکل‌دهنده تغییرات شاخص کل تولید به شمار می‌آید. در سال‌های ۱۳۹۸ تا اواسط ۱۴۰۰ همواره رشد شرکت‌های بزرگ بیشتر از شرکت‌های کوچک و متوسط بوده است، اما در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ رشد دو گروه شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های کوچک تفاوت معناداری با یکدیگر نداشت. در این دو سال رشد گروه شرکت‌های متوسط به طور معناداری بیشتر از دو گروه دیگر بوده و در بیشتر دوره‌هایی که رشد دو گروه شرکت‌های بزرگ و کوچک در محدوده صفر درصد بوده، رشد شرکت‌های متوسط حدود ۵‌درصد در نوسان بوده است. از انتهای سال ۱۴۰۲ رشد شرکت‌های متوسط نیز مانند دو گروه دیگر به محدوده منفی نزدیک به صفر رسید. در بازه خرداد تا مهر ۱۴۰۳ رشد شرکت‌های بزرگ به طور محسوسی بیشتر از شرکت‌های کوچک بوده است. در سه‌ماه منتهی به آبان رشد شرکت‌های کوچک و بزرگ به هم نزدیک شد، اما همچنان رشد شرکت‌های بزرگ بیشتر از شرکت‌های کوچک بوده است.

واردات و رشد صنعت

درجه وابستگی به واردات در بین صنایع و حتی شرکت‌های مختلف متفاوت است. بنابراین انتظار می‌رود مشکلی مانند تحریم که واردات را مختل می‌کند در صنایع با وابستگی بیشتر به واردات اثر بزرگ‌تری داشته باشد. برای اینکه اثر واردات بر رشد تولید صنایع مشخص شود، شرکت‌ها براساس درجه وابستگی به واردات به دو گروه واردات‌محور شدید و واردات‌محور کم تقسیم شده‌اند و رشد تولید در این دو گروه در دوره‌های مختلف با هم مقایسه شده است. در نیمه ابتدایی سال ۱۴۰۲ رشد تولید شرکت‌های واردات‌محور بیشتر از سایر شرکت‌ها بوده است. محدودیت در محصولات وارداتی جایگزین اصلی‌ترین عامل رشد تولید شرکت‌های واردات‌محور محسوب می‌شود. در پاییز و زمستان ۱۴۰۲، این روند معکوس شد و به عبارت دیگر رشد شرکت‌های واردات‌محور به میزان معناداری پایین‌تر از رشد شرکت‌های غیر‌واردات‌محور قرار گرفت. اختلاف رشد این دو گروه در نیمه اول سال ۱۴۰۳ نیز ادامه پیدا کرد، در حالی که رشد شرکت‌های کمتر وابسته به واردات در محدوده صفر بوده، رشد منفی شرکت‌های واردات‌محور در این دوره به طور متوسط بیش از ۸‌درصد بوده است. در دوماه ابتدایی پاییز نیز همچنان رشد شرکت‌های واردات‌محور کمتر از شرکت‌های دیگر بوده است.

تولید کالاهای واسطه‌ای و مصرفی

تولید صنایع را می‌توان براساس ماهیت و کارکرد محصولات به سه گروه کالاهای مصرفی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای تقسیم کرد. از آنجا که عوامل اثرگذار بر این کالاها با همدیگر متفاوت است، طبیعی است که روندهای متفاوتی داشته باشند. از این‌رو بررسی تولیدات در این طبقه‌بندی‌ها می‌تواند به درک عوامل موثر بر روند تغییرات تولید کمک کند. روند رشد تولید کالاهای مصرفی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای را در دوره‌‌‌های اخیر نشان می‌دهد محدودیت در واردات کالاهای نهایی اعم از مصرفی و سرمایه‌ای باعث رشد قابل‌توجه تولید این محصولات در صنایع مختلف در سال ۱۴۰۱ شد، اما همان‌طور که انتظار می‌رفت، این رشد در سال ۱۴۰۲ ادامه پیدا نکرد و رشد تولید کالاهای نهایی اعم از مصرفی و سرمایه‌ای در بیشتر دوره‌ها منفی بود. براین اساس رشد سه‌ماه منتهی به ماه‌های تابستان تولید کالاهای مصرفی کاهش محسوسی داشته و در محدوده منفی 8 تا منفی درصد قرار داشت. در مهر وضعیت کمی بهبود یافت و از رشد منفی کاسته شد، ولی رشد سه‌ماهه منتهی به آبان مجددا به منفی6‌درصد رسید.روند نزولی رشد تولید گروه کالاهای واسطه‌ای از آبان ۱۴۰۲ شروع شد و تا فروردین ۱۴۰۳ ادامه یافت. رشد سه‌ماهه اردیبهشت تا تیر در این گروه در محدوده مثبت قرار گرفت، ولی رشد این گروه در بازه مرداد تا مهر ۱۴۰۳ در بازه منفی1.5 تا منفی2درصد قرار گرفت و در آبان به محدوده صفر‌ درصد رسید.

شاخص قیمت صنایع

روند نزولی نرخ تورم صنعت براساس هر دو شاخص قیمت از ابتدای نیمه دوم سال ۱۴۰۲ آغاز شد و تورم صنعتی (محاسبه‌شده با استفاده از داده‌های بورسی) که در مهر ۱۴۰۲ بیش از ۳۶‌درصد بود، در اسفند به زیر ۳۰‌درصد رسید. این روند نزولی تا فروردین ۱۴۰۳ نیز ادامه داشت، اما این روند از اردیبهشت به بعد با شیب ملایمی صعودی شده است؛ به طوری که تورم صنعتی محاسبه‌شده از شرکت‌های بورسی که در فروردین ۱۴۰۳ حدود ۲۱‌درصد برآورده شده بود، در مهر به 27.0درصد و در آبان به 28.3‌درصد رسید. براین اساس نرخ رشد قیمت صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات، منسوجات و لاستیک و پلاستیک در آبان بیشتر از سایر صنایع و به ترتیب 39.5، 39.4 و ۳۵‌درصد است و کمترین تورم نیز مربوط به محصولات کاغذی و صنایع غذایی بوده است. مقایسه تورم مهر و آبان صنایع نشان می‌دهد بیشترین افزایش در تورم مربوط به صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات و بیشترین کاهش تورم مربوط به محصولات فلزی بوده است.

سودآوری در صنایع

به‌منظور تداوم تولید و پایداری رشد در صنایع داشتن حاشیه سود مطمئن از الزامات به شمار می‌آید. براساس آمار 6ماهه ۱۴۰۳ از میان ۴۷۴شرکت، ۷۶شرکت در گزارش‌های صورت مالی خود در این دوره سود خالص منفی را اعلام کردند که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۴شرکت بیشتر شده است. افزایش قابل‌توجه تعداد شرکت‌های زیانده در صنایعی مانند خودرو، محصولات دارویی، محصولات غذایی و فلزات اساسی اتفاق افتاده است. این افزایش در شرکت‌های زیانده با رشد منفی 5.9درصدی سود اسمی کل شرکت‌ها همراه بوده که نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت سودآوری در نیمه ابتدایی سال ۱۴۰۳ است. بر اساس آمار ۱۲ماهه ۱۴۰۲ از مجموع ۵۱۰شرکت ۳۰شرکت زیانده بوده‌اند که نسبت به سال مالی قبل، چهار شرکت کمتر بوده است. رشد سود اسمی در این دوره 9.8‌درصد بوده که در مقایسه با تورم در این دوره می‌توان گفت ارزش واقعی سودهای شرکت‌های بورسی به طور چشمگیری کاهش داشته است.

در این دوره در بین صنایع، صنعت خودرو همچنان زیانده بوده و زیان این صنعت 5.4‌درصد افزایش داشته است. در بین صنایع در 6ماهه ۱۴۰۳، تنها در صنایع محصولات شیمیایی و محصولات غذایی رشد اسمی سود مثبت بوده و در سایر صنایع مورد بررسی رشد سود اسمی منفی بوده است. در بین این صنایع خودروسازی و قطعات و فرآورده‌های نفتی بیشترین کاهش در سود را داشته‌اند.