مفهوم مقاومت در جهان بینی قرآن؛ ظهور و آخرالزمان کنار مقاومت معنادار می شوند

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-مصطفی شاکری گرکانی: مفهوم مقاومت یکی از مفاهیمی است که بارها در قرآن کریم مورد تاکید قرار گرفته است و رمز پیروزی دین خدا و بهره‌مندی از نصرت پروردگار در همین مفهوم نهفته است. از این جهت ضرورت دارد ابعاد مختلف مفهوم مقاومت که در جهان امروز به یک گفتمان حاکم در اندیشه سیاسی اسلام مبدل شده است مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرد و ماهیت و فلسفه آن شناخته شود. به همین منظور با حجت‌الاسلام حیدر همتی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان در رابطه با جایگاه و مفهوم مقاومت در گفتمان درون‌دینی و برون‌دینی گفتگو کردیم.

وی در ابتدا اظهار کرد: اگر بخواهیم در رابطه با مفهوم مقاومت بحث کنیم باید چند محور را مورد تاکید قرار دهیم. محور اول مربوط به حوزه هستی‌شناسی مقاومت و جایگاه مقاومت در عالم هستی است. محور دوم جایگاه آن در حوزه انسان‌شناسی و روابط انسانی است و محور سوم نگاهی است که قرآن به این مسئله دارد. در حوزه هستی‌شناسی به معنای قانون عالم طبیعت باید عرض شود حوزه طبیعت، حوزه تجدد، نو شدن، حرکت، حفظ و بقا است. قانون طبیعت به گونه‌ای است که موجوداتی در عالم طبیعت می‌توانند به زیست خودشان ادامه دهند که از قوام، قدرت و ثبات برخوردار باشند. هر موجودی که در عالم از ضعف و سستی برخوردار باشد محکوم به عدم و نیستی است. این قانون طبیعت است.

موجود ضعیف محکوم به نابودی است

همتی ادامه داد: در حوزه انسانی‌شناسی نیز همینطور است و این اراده معطوف به قدرت بود که جهان جدید را شکل داد که از سویی با نظریه تکاملی داروین گره خورده است. در این میان ما امتداد اراده معطوف به قدرت را در حوزه سیاست و اجتماع شاهد هستیم و در این حوزه هم تأثیرات خود را گذاشته. به عنوان مثال در حوزه اقتصاد، ایجاد بازار آزاد، رقابت اقتصادی و از بین بردن رقبای ضعیف، چه رقبایی که ضعف آنها خودخواسته است و چه بر اثر جبر سیاست و اجتماع، از نتایج این مفهوم برشمرده می‌شود. بنابراین موجود غیر مقاوم محکوم به نیست شدن و حذف شدن خواهد بود و این سیاست حاکم بر دنیای امروز و معادلات دنیای امروز است.

وی افزود: پس تحلیل مفهوم مقاومت از منظر حوزه طبیعت و زیست طبیعی موجودات در این عالم ما را به این نتیجه می‌رسد که موجودی بقا دارد و می‌تواند استدامه حیات داشته باشد که به نوعی از قدرت، قوت و مقاومت در برابر پدیده‌ها برخوردار باشد چه آنکه بنا به فرمایش امیرالمومنین (ع) گیاهی که در بیابان رشد می‌کند و در نبود باران و آب خود را نگه می‌دارد معمولاً از ریشه محکمی برخوردار است ولی گیاهانی که همواره در کنار آب هستند، با کوچک‌ترین قحط آبی محکوم به خشکی و نیستی هستند و به راحتی از جا کنده می‌شوند. در حوزه انسان‌شناسی نیز تداوم این قضیه در سیاست و اقتصاد خودش را نشان می‌دهد که توضیح دادم.

دو عنصر اساسی مفهوم مقاومت

استاد حوزه علمیه در ادامه به جایگاه قرآنی مفهوم مقاومت اشاره کرد و گفت: نگاهی که از منظر قرآن به این قضیه وجود دارد این است که توصیف قرآن از حرکت عالم هستی و خلقت یک حرکت تدریجی توأم با رنج است. قرآن می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ» یعنی توی انسان به سوی پروردگارت رونده هستی ولی این حرکت یک حرکت تدریجی همراه با سختی است. حرکت تدریجی و همراه با سختی، برآیند مفهوم مقاومت است. درون مقاومت دو عنصر خوابیده است؛ یکی اینکه تدریجی است، دوم اینکه همراه با سختی است. اینکه تدریجی است به این معنا است که در مقابل حرکت‌های آنی، هیجانی، احساسی و غیر خودآگاهانه و جبری قرار دارد. به نوعی سنت خداوند متعال بر این پایه قرار داده نشده که دین خود را و هدایت خود را بر انسان‌ها بر پایه هیجان، ارعاب، خوف و احساس غلبه دهد بلکه حرکت بر پایه اختیار و تدریج است.

عناصر پیش برنده در جریان مقاومت

حجت‌الاسلام همتی تاکید کرد: وقتی این مدل حرکت در عالم هستی و در عالم تکامل و در عالم مواجهه انسان با خدا حاکم شد یک مقدار کار را سخت و پیچیده خواهد کرد لذا عناصر معین، عناصر پیش‌برنده و کمک‌کار این جریان مفاهیمی چون مفهوم صبر، مفهوم توکل، مفهوم اعتقاد به وعد و وعید الهی خواهد بود و اینها مفاهیم پیش‌برنده و حرکت‌دهنده این مدل حرکت هستند. وقتی حرکت تدریجی شد کند پیش می‌رود و رسیدن به نتیجه در طولانی مدت است. چون حرکت تدریجی است گاهی وقت‌ها انسان دچار شک و تردید در راه و هدف می‌شود. به همین خاطر تا عنصر توکل، عنصر اعتماد به خدا و عنصر صبر وجود نداشته باشد، این تهدید وجود دارد که انسان راه را تا آخر ادامه ندهد.

وی افزود: یکی از نکاتی که در مدل حرکت مقاومت وجود دارد این است که انسان باید به نقطه نگاه «وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی» برسد چه آنکه بدون نصرت الهی این حرکت به نهایت خودش نخواهید رسید. این نصرت الهی کی تحقق پیدا می‌کند؟ وقتی انسان به نقطه خلوص برسد؛ به نقطه‌ای که دست خدا را در تغییرها و در حرکت‌ها ببیند. در هر نقطه‌ای که انسان دچار غرور شد، در هر نقطه‌ای که منیت حاکم شد آنجا نقطه شکست این نوع حرکت و این نوع مقاومت خواهد شد.

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه خاطر نشان کرد: پس اگر بخواهیم این موضوع را از نگاه قرآنی تحلیل و جمع‌بندی کنیم حرکت دینی و هدایت دینی بر پایه عنصر تدریج بر پایه رنج همواره با اختیار و انتخاب انسان قرار دارد. از این رو در مقابله با حرکت‌های جبری و حرکت‌های هیجانی و احساسی و بدون عقلانیت است و وقتی تدریجی شد کسانی که اهل احساس و هیجان هستند و نگاه ظاهری به عالم دارند نمی‌توانند در کنار این جریان قرار بگیرند و این نوع حرکت را برای خودشان تبیین کنند و در کنار آن بایستند.

صبر یک عنصر مقاومت ساز است

وی تصریح کرد: از سویی مفاهیمی مانند صبر، توکل و انتظار ظهور آخرالزمانی همه مفاهیمی هستند که در کنار مفهوم مقاومت معنادار می‌شوند و به مفاهیم زنده مبدل می‌شوند. از این منظر مفهوم صبر به معنای دست روی دست گذاشتن و کاری نکردن نمی‌شود بلکه صبر به معنای صبر در مقاومت و صبر در معیت مقاومت است. وقتی قرآن می‌فرماید: «ان مع العسر یسرا»، عسر به معنای مقاومت و سختی‌های مقاومت است که منجر به یسر خواهد شد و در مواجهه با عسر باید اتکا به صبر داشت. پس صبر یک عنصر مقاومت‌ساز است نه یک تخدیر و نه یک مفهومی که انسان را از مقاومت کنار می‌گذارد. مفهوم توکل نیز در حوزه مقاومت معنا می‌دهد به این معنا که ما بر یک قدرت برتر توکل می‌کنیم. انتظار وعد و وعید الهی نیز در حوزه مقاومت است یعنی در حین مقاومت انسان انتظار وعده الهی را دارد و انتظار نصرت الهی را می‌کشد.

وی در پایان یادآور شد: پس این مفاهیم اخلاقی که در حوزه قرآن وارد شده همه در پارادایم و چارچوب مقاومت معنادار است. ضمن اینکه مفاهیم ابتلاء و آزمایش که در قرآن مورد تاکید قرار گرفته است نیز چنین است. وقتی قرآن می‌فرماید: «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»، این عمل همان مقاومت است. پس مفاهیم اخلاقی قرآن و جهان‌بینی قرآن همه در حول مفهوم مقاومت معنادار می‌شود والا اگر مفهوم مقاومت را از آنها بگیریم تفسیر آنها غیر از لفظ و یک نوع تخدیر و افیون چیزی نخواهد بود. پس مفاهیم اخلاقی قرآن بدون مقاومت تبدیل به افیون خواهد شد.