منظور از قرارداد ارزی چیست ؟ + نکات مهم در تنظیم قراردادهای ارزی

قرارداد ارزی؛ معامله ای برای مدیریت ریسک ارزی

قرارداد ارزی، تعهدی است که موضوع آن ارز است. این عملیات برای تبدیل ارز یک کشور به کشور دیگر انجام می شود. برقراری و ایفای این تعهد از سوی قانونگذار مورد توجه قرار گرفته و برای تضمین اجرای آن قوانین و مقررات خاصی وضع شده است.

«حوزه مالی» بخش مهمی از هر نظام اقتصادی، است که از بازار پول و سرمایه تشکیل می شود.

بازار پول بازاری است که در آن پول و اوراق با نقدشوندگی بالا معامله می شود. سرمایه گذاری، صادرات و واردات با وجود این نظام مالی کارایی خواهد داشت، چرا که بخش مالی، ابزار های مورد نیاز برای جمع آوری، پس انداز و سرمایه های مردم و پول لازم برای انجام مبادلات را فراهم می آورد و نقدینگی را به سمت بخش های کارامد اقتصادی برای رسیدن به توسعه هدایت می کند.

طبیعتا هر فعالیت اقتصادی با درجه ای از ریسک همراه باشد. هرچند پذیرش چنین خطری جزء لاینفک (جدانشدنی) زندگی بشری است و نمی توان آن را کاملا حذف کرد، اما می توان با استفاده از برخی ابزارها، پیامد های منفی آن را به میزان قابل توجهی کاهش داد. به عنوان مثال نوسان نرخ ارز برای تولیدکننده، صادرکننده، واردکننده و مؤسسات اهمیت بسیاری دارد.

شرکت های تولیدی که تمام یا بخشی از مواد اولیه خود را از خارج مرز ها تهیه می کنند و یا محصولات خود را به خارج از مرز ها صادر می کنند، با ریسک نوسان نرخ ارز مواجه هستند؛ لذا کاهش ریسک در مبادلات ارزی ضروری است.

به همین منظور «معاملات ارزی» به عنوان یکی از ابزار های کلیدی برای مدیریت ریسک ارزی در سطح جهانی مورد استفاده قرار می گیرند.
در معاملات ارزی، ارز ها به عنوان دارایی های اصلی مورد معامله قرار می گیرند و معامله کنندگان برای خرید و فروش آن اقدام می کنند.

این عملیات جهت تبدیل ارز یک کشور به کشور دیگر با هدف تامین نیاز های مالی، تجاری، سرمایه گذاری و گردشگری انجام می شود.
مبادله ارزی یکی از پرکاربردترین فعالیت های مالی و یکی از پربازده ترین بازار های مالی جهان شناخته می شود.

معنا و مفهوم ارز

در معاملات ارزی، آنچه مورد مبادله قرار می گیرد «ارز» است. کلمه ارز، بن مضارع ارزیدن است که در معنای لغوی خود به معنای قیمت، بها و نرخ به کار می رود.

در نظام حقوقی ایران، تعریف ارز برای اولین بار در قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز مصوب ۱۳۹۲ مورد توجه قرار گرفت که با تعاریف لغوی و اصطلاحی آن، نزدیک است، اما یکسان نیست.

براساس بند (پ) ماده ۱ این قانون: ارز، پول رایج کشور های خارجی، اعم از اسکناس، مسکوکات، حوالجات ارزی و سایر اسناد مکتوب یا الکترونیکی است که در مبادلات مالی کاربرد دارد.

در این تعریف، حوالجات ارزی به معنای اسناد اثبات کننده وجود طلب و حاوی دستور پرداختی است که همچون سند در وجه حامل، قابلیت نقل و انتقال از طریق مبادله عین سند را دارند.

در مورد سایر اسناد دارای کاربرد در مبادلات مالی، اگرچه قدر متیقن این اسناد، اسناد تجاری همچون برات، سفته و چک است؛ اما این اسناد، محدود به مصادیق مذکور نیست و هر سند مکتوب یا الکترونیکی که نقش پول را داشته باشد و بتواند مانند اسکناس و مسکوک، دارای قدرت اسقاط تعهد را داشته باشد و ارزشی را که سند، نماینده آن است، در خود متجلی کند را در برمی گیرد. بنابراین مواردی مانند ارز دیجیتال را نیز می توان در دسته این اسناد به حساب آورد.

بنابراین واژه «ارز» در معنای اصطلاحی، به دو معنای: اسناد تجاری و بانکی که ارزش پول آن ها به پول خارجی معین شده باشد و پول کشور های خارجی، به کار می رود.

ارز در ادبیات قانون گذاری ایران علاوه بر این عنوان، با عناوینی مانند «اسعار خارجی» و یا پول یا اسکناس یا سکه یا نقود خارجی مورد اشاره قرار گرفته است. در واقع، ارز همان پول خارجی است و تفاوت اصلی پول و ارز در خارجی یا داخلی بودن آن هاست.

تعریف قرارداد ارزی یا معامله ارزی

«معاملات ارزی» با رشد نوسانات اقتصادی به یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده اقتصاد های ملی تبدیل شده است.

معامله ارزی یا قرارداد ارزی، به توافقات و معامله هایی گفته می شود که در آن ها واحد پول یک کشور با واحد پول کشور دیگر، یعنی ارز خارجی، مبادله می شود.
به عبارت ساده تر، عملیات تبدیل پول ملی یک کشور به پول ملی سایر کشور ها «معامله ارزی» نامیده می شود.
در این قرارداد، طرفین به توافق می رسند که چه ارزی را با چه نرخی تبدیل و در چه زمانی مبادله کنند.

انواع معاملات ارزی

معاملات ارزی به سه نوع عمده: نقدی، سَلَف و یا تعویضی تقسیم می شوند.

۱- معامله نقدی

معامله نقدی یا معامله اسپات (Spot Transactions) به خرید یا فروش مستقیم یک دارایی گفته می شود.

در این معامله سررسید مبادله از چند روز بیشتر نمی شود و به صورت مستقیم (تعیین نرخ مبادله ارز مبدا به ارز مقصد) یا غیر مستقیم (تعیین نرخ مبادله بر حسب دلار آمریکا) انجام می شود.

معاملات اسپات در بازار ارز دیجیتال و در سایر بازار های مالی مانند بورس و طلا نیز انجام می شود.

۲. معامله ارزی سلف یا آتی

معاملات ارزی سلف (Future Transactions) مبادلاتی است که سررسید آنها بیش از چند روز باشد.

معاملات فیوچرز یا آتی توافقی میان خریدار و فروشنده برای خرید یا فروش یک دارایی در زمان مشخصی در آینده و با قیمت از پیش تعیین شده است. این نوع معاملات در دوره های یک تا چند ماهه و برخی مواقع بیش از یک سال انجام می شود.

معامله کنندگان با انجام معاملات سلف تلاش دارند تا از نوسانات ناخواسته نرخ ارز ها در آینده جلوگیری کنند و خطرات مالی مبادله ارزی را کاهش دهند.

این نوع معاملات، یک ابزار موثر برای بهینه سازی استراتژی های تجاری و سرمایه گذاری و مدیریت ریسک ارزی در معاملات بین المللی شناخته می شود. معامله کنندگان با استفاده این روش می توانند نرخ ارز را پیش بینی کنند و بهره وری مالی خود را بهبود دهند.

این نوع معاملات به دلیل زمان طولانی تر از جمله ابزار های مورد توجه برای کاهش ریسک ارزی است.

۳- معامله تعویضی

معاملات ارزی تعویضی (Swap Transactions) به مبادلاتی که از ترکیب یک معامله نقدی و یک معامله سلف که به طور همزمان و در ارتباط با هم انجام می شود، گفته می شود.

به عبارت دیگر، معاملات تعویضی نوعی از معاملات ارزی هستند که در آنها یک معامله نقدی و یک معامله آتی (سلف) به صورت همزمان با یکدیگر انجام می شوند. با انجام معاملات تعویضی معامله کنندگان می توانند از خطرات مالی ناشی از نوسانات ارزی در معاملات خود محافظت کنند.

به بیان ساده تر نوعی از قرارداد بین دو طرف است که هر دو متعهد می شوند پرداخت های آتی خود را با پرداخت آتی طرف مقابل عوض کنند.

طی این قرارداد، طرفین تصمیم می گیرند دو دارایی و یا سود و منافع حاصل از آنها را برای مدتی مشخص و طبق ارزش مشخصی در اختیار یکدیگر قرار دهند یا به عبارتی آن را معاوضه کنند.

هدف اصلی این نوع معاملات، ارائه پوشش ریسک و وضعیت منفی یک حساب ارزی (Hedging) با موجودی مثبت ارزی حساب های دیگر برای معامله کنندگان و کاهش مخاطرات نوسانات نرخ ارز است.

این نوع معاملات می تواند به عنوان یک ابزار مدیریت ریسک ارزی (Risk Management) مورد استفاده قرار گیرد، که به معامله کنندگان اجازه می دهد ریسک های ارزی خود را مدیریت کنند و نیازمندی های مالی خود را بهینه سازی کنند.

معاملات تعویضی می تواند شامل آربیتراژ (Arbitrage) باشند که به معنی بهره بردن از اختلافات نرخ ارز در بازار های مختلف (خرید یک ارز با نرخ ارزان از یک بازار و فروش آن با نرخ بالا در بازار دیگر) است.

هدف از مبادله ارزی

یکی از اهداف اساسی مبادله ارزی پیشگیری از نوسانات شدید نرخ ارز در بازار های مالی و دستیابی به یک نرخ متعادل است. معامله کنندگان با انجام این معاملات تلاش می کنند تا از تغییرات ناگهانی و غیرقابل پیش بینی نرخ ارز ها در بازار های مالی جلوگیری کنند و به یک نرخ پایدار برسند.

در بازار های جهانی این هدف به معامله کنندگان کمک می کند تا رویکرد های مدیریتی مناسبی را برای حفظ پایداری و بهره وری ارزی در نظر بگیرند؛ بنابراین معاملات ارزی به عنوان یکی از ابزار های کلیدی در تعادل بخشی بازار ها و مدیریت ریسک های ارزی در مقیاس جهانی مورد استفاده قرار میگیرند.

نکات مهم در تنظیم قرارداد های ارزی

قرارداد هایی که اشخاص به دلایل مختلف منعقد می کنند، آثاری به دنبال دارند. این آثار می تواند شامل انتقال مالکیت، جواز انتفاع از مال دیگری و ... باشد. اما اثر مهم و مشترک تمام قرارداد ها ایجاد تعهد بین طرفین است.

این تعهدات از نیروی الزام آوری برخوردارند و اصولی مانند اصل وفای به عهد و اصل حرمت و قداست قرارداد ها اقتضای آن را دارد که مفاد تراضی همواره لازم الوفا و لازم الاجرا باشد.

در همین راستا، هر قرارداد ارزی، یک تعهد ارزی ایجاد می کند. تعهدات ارزی، تعهداتی هستند که موضوع آنها ارز است، و برقراری و ایفای آنها به واسطه تأثیر موازنه ارزی هر کشور، مورد نظر قانونگذار قرار گرفته است؛ بنابراین تنظیم قرارداد ارزی به سبب آثار و تعهداتی که به دنبال دارد، نیازمند دقت کافی و اطلاعات و دانش حقوقی ویژه ای است که عدم رعایت آن می تواند نتایج زیان باری به دنبال داشته باشد. در انقعاد یک قرارداد ارزی نکات مهمی وجود دارد که باید به آنها توجه ویژه داشت:

تعیین نرخ ارز:

یکی از اصلی ترین بخش های هر قرارداد ارزی، تعیین نرخ تبدیل ارز است. این نرخ باید به نحوی انتخاب شود که به طرفین قرارداد اطمینان دهد که از نوسانات ارزی در امان خواهند ماند.

تاریخ تحویل و تسویه:

تاریخ تحویل و تسویه حساب نیز از جمله موارد حساس در قرارداد ارزی است. چرا که هر گونه تغییر در این تاریخ می تواند تأثیر زیادی بر قیمت نهایی کالا یا خدمات داشته باشد؛ بنابراین باید در تعیین و درج آن در قرارداد دقت کافی وجود داشته باشد.

انعطاف پذیری:

با توجه به احتمال تغییر شرایط اقتصادی نوسانات ارزی، بهتر است که در قرارداد های ارزی بند هایی برای تغییر شرایط در نظر گرفته شود تا در صورت لزوم طرفین بتوانند قرارداد را مطابق با تغییرات به روز کنند.

مقررات دولتی و نظارتی:

قوانین و مقررات هر کشور در مورد قرارداد های ارزی داخلی و ارز های خارجی و نقل و انتقالات بین المللی بسیار مهم است. به همین دلیل طرفین قرارداد باید از این قوانین آگاه بوده و این قوانین و مقررات را در قرارداد لحاظ کنند تا از مشکلات قانونی بعدی جلوگیری شود.

مشاوره حقوقی:

به دلیل حساسیت قرارداد های ارزی، مشاوره حقوقی با یک وکیل متخصص و با تجربه در زمینه قرارداد ارزی به تنظیم یک قرارداد اصولی و صحیح کمک می کند و می تواند از بروز مشکلات و اختلافات آتی جلوگیری می کند.

نکات مهم در قوانین مربوط به قرارداد های ارزی

برخی نکات قابل توجهی که در قوانین پولی و بانکی در رابطه با قرارداد های ارزی آمده است:

بر اساس بند (الف) ماده ۱ قسمت اول قانون پولی و بانکی کشور: واحد پول ایران ریال است.

طبق بند (ج) ماده ۲ قسمت اول همان قانون: تعهد پرداخت هرگونه دین یا بدهی فقط به پول رایج کشور انجام پذیر است مگر آن که با رعایت مقررات ارزی، ترتیب دیگری بین بدهکار و بستانکار داده شده باشد. به عبارت دیگر انعقاد قرارداد های تعهدآور مالی در ایران به «ریال» مجاز است مگر در موارد خاصی که مقررات ارزی صراحتا موجود یا صادر شده باشد.

بر اساس بند (ج) ماده ۱۱ فصل دوم از قسمت دوم قانون پولی و بانکی کشور: تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی و تعهد یا تضمین پرداخت های ارزی با تصویب شورای پول و اعتبار و همچنین نظارت بر معاملات ارزی، در زمره وظایف و اختیارات بانک مرکزی است؛ بنابراین برای انعقاد قرارداد ارزی میان اشخاص مقیم ایران اعم از دولتی، عمومی و خصوصی، تنظیم مقررات خاصی توسط بانک مرکزی ضرورت دارد که در آن موضوعاتی همچون تامین، تخصیص، منابع، مصارف و تسویه ارزی قرارداد های داخلی منعقده به ارز، رعایت شده باشد به نحوی که منجر به تاثیر در دریافت ها و پرداخت های ارزی، عرضه و تقاضای ارز و در نتیجه تغییر در ارزش پول ملی نشود. به این دلیل که هرچند این قبیل موارد مستقیما در واردات کالا، خدمات و سرمایه مصرف نمی شود، اما در مجموع نباید با ایجاد تقاضای مازاد منجر به کاهش ارزش پول ملی شود.

بر اساس ماده ۳ قانون راجع به واگذاری معاملات ارزی به بانک ملی ایران: کلیه معاملات ارزی طبق دستوراتی که بانک ملی ایران باتکاء این قانون صادر می کند باید منحصرا توسط بانک هایی انجام شود که به موجب مقررات قانون بانکداری برای انجام معاملات ارزی مجاز شناخته شده یا خواهند شد.

عدم ایفای به موقع تعهدات ارزی، موجب مسئولیت کیفری و مدنی متعهد می گردد و حسب مورد، نسبت به تعهد ارزی واردکنندگان و صادرکنندگان، ضمانت اجرای مربوطه بر وی تحمیل می شود. یکی از ضمانت اجرا های نقض تعهدات ارزی، مطالبه خسارت تأخیر تأدیه است.

طبق ماده ۶۲ قانون آیین دادرسی مدنی، بهای خواسته به این ترتیب تعیین می شود: اگر خواسته پول رایج ایران باشد، بهای آن عبارت است از مبلغ مورد مطالبه، و اگر پول خارجی باشد، ارزیابی آن به نرخ رسمی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در تاریخ تقدیم دادخواست بهای خواسته محسوب می شود.

منبع : میزان