به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی خانه هنرمندان ایران، چهارمین جلسه از فصل دهم پاتوق فیلم‌کوتاه، با اکران و بررسی فیلم‌های کوتاه «کینوپیو ۲۵۲» ساخته فرزانه قائمی‌زاده، «زیگورات» ساخته محمد کچویی، «ابله» ساخته میثم محمدخانی، «شورشی» ساخته علی سلمانی و «دوگانگی» ساخته ابوبکر صفا آکبولوت از ترکیه در سالن ناصری خانه هنرمندان ایران برگزار شد.

هیچ فیلم بزرگی به دلیل گُنگ بودن بزرگ نشده

در ابتدای جلسه محمد کچویی کارگردان فیلم کوتاه «زیگورات» روی صحنه آمد و درباره خاستگاه ایده «زیگورات» گفت: ایده این فیلم یک سال پیش به صورت اتفاقی شکل گرفت. در مسیر اهواز به اصفهان دکل‌های نفت توجه مرا جلب کردند و همان زمان درگیر مفاهیم آفرینش و جاودانگی شدم. بعدتر اسطوره پیدایش زبان را خواندم و کوشیدم آن را با این ایده‌ها پیوند بدهم. فیلم دو بخش دارد؛ یک اورتور که به کشتی نوح اشاره می‌کند و سپس جهانی آینده‌نگر با دو انسان باقی‌مانده. چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش ساختار اصلی روایت را شکل می‌دهند. در نهایت این دو کاراکتر به دکل نفت تبدیل می‌شوند؛ نفت همواره با ما بوده اما جاودانه هم نیست. فیلم تجربی است و ۵۰ درصد آن به برداشت مخاطب وابسته است.

قطبی‌زاده منتقد سینما در ادامه درباره فیلم کوتاه «زیگورات» مطرح کرد: این فیلم وحدت مفهومی ندارد و بیشتر شبیه ترکیبی از پرفورمنس آرت و انیمیشن است. من فیلم را ۲ بار دیدم و تلاش کردم میان زن و مرد اساطیری، بارداری، حرکات موزون و موسیقی پرحجم آن ارتباطی پیدا کنم اما نتیجه‌ای نگرفتم. انتخاب عنوان «زیگورات» هم انتظاری برای پیوند با مفهوم نیایش و صعود ایجاد می‌کرد، در حالی که فیلم بیشتر به کلاژی از تصاویر مختلف شباهت دارد. فیلم از نظر بصری جذاب است و حتی دقایق نخست آن این تصور را ایجاد می‌کند که اثری خارجی می‌بینیم؛ اما در نهایت در حد ایده خام باقی می‌ماند. تنها خواهش من این است که به تسهیل ارتباط فیلم با تماشاگر بیشتر فکر کنیم. هیچ فیلم بزرگی به دلیل گُنگ بودنش بزرگ نشده است. بسیاری از آثار شاخص، داستان‌های ساده‌ای دارند اما همین سادگی باعث درگیری عمیق مخاطب می‌شود.

وی ادامه داد: من ستایشگر سادگی صرف نیستم، اما معتقدم وقتی می‌خواهیم مفهومی سخت و پیچیده را بیان کنیم، بهتر است از زبانی استفاده کنیم که تماشاگر بتواند دست‌کم در حد پنجاه درصد با آن همراه شود. از نظر من پرش‌های تصویری، شبیه ویدئو کلیپ عمل می‌کند و ذهن مخاطب را آشفته می‌سازد. نفهمیدم دلالت استعاری نفت و دکل در فیلم چیست. چرا دکل؟ چرا طلا یا دلالتِ دیگری نه؟ اگر اشاره به مدرنیته است، این ارجاع چه‌گونه صورت‌بندی شده؟ می‌شد مانند برشی که لوئیس بونوئل در فیلم «سیمون صحرایی» می‌زند، نسبتِ زمان‌ها را روشن کرد. در این‌جا اما ارجاع به دکل، دلالت روشنی نمی‌سازد.

کچویی نیز در پایان با بیان اینکه فیلم در سه روز فیلمبرداری شد، تأکید کرد: من قصدم ارائه خوانش قطعی نبود. برای من مهم‌تر از نیت اولیه، مواجهه مخاطب با فیلم است. حتی اگر برداشت‌های متفاوتی شکل بگیرد، ارزشمند است.

در پایان نوشین معراجی مجری و کارشناس نشست گفت: به نظر می‌رسید روند صعودی در روایت وجود ندارد و لحظه نمایش نطفه جنین می‌توانست در جای بهتری اتفاق بیفتد. ما فهمیدیم فیلمساز چه می‌خواست بگوید، اما نحوه بیان آن ذهن مخاطب را به مقصد نرساند. بعد از هر فیلم چرایی و چگونگی در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد. اگر فیلم بتواند به این پرسش‌ها پاسخ دهد، ماندگار می‌شود. این نکته‌ای است که فیلم‌ساز باید پیش از هر چیز از خود بپرسد.

آشفتگی لحن و فقدان باورپذیری

فرزانه قائمی‌زاده کارگردان «کینوپیو ۲۵۲» درباره شکل‌گیری ایده این فیلم بیان کرد: این فیلم‌نامه حاصل همکاری من با نویسنده‌ای است که گرایشش به سینمای کلاسیک و کاراکترهای فعال و هدفمند بود. من تلاش کردم عناصری از جهان ذهنی خودم؛ یعنی شخصیت‌های منفعل و سردرگم که در مسیر سفر دچار تحول می‌شوند را با این رویکرد ترکیب کنم و نتیجه، فیلمنامه «کینوپیو» شد. تولید فیلم در سال ۱۴۰۱ و تنها در پنج روز در قزوین انجام شد، اما مراحل پس‌تولید آن نزدیک به دو سال به طول انجامید. ما ایده اصلی انسان‌شدن را از این داستان وام گرفتیم. در این فیلم، ماشین نقشی استعاری دارد و در کنار زن شخصیت اصلی، همان‌قدر در پیشبرد قصه اهمیت پیدا می‌کند. به گفته قائمی‌زاده، فیلم تلاش دارد میان واقعیت و خیال حرکت کند و ترکیبی از ژانر فانتزی و رئال را شکل دهد.

در ادامه قطبی‌زاده ضمن اشاره به دشواری نوشتن فیلمنامه کوتاه گفت: آنچه در فیلم دیدم نوعی آشفتگی کامل در لحن بود. به‌عنوان مثال، روایت از مادری سوگوار آغاز می‌شود اما به‌سرعت با دیالوگ‌هایی مواجه می‌شویم که یادآور کمدی یا حتی موقعیت‌های ابزورد هستند و این هم‌نشینی به باورپذیری اثر آسیب می‌زند. فیلم در جاهایی با ارجاع به آثار کلاسیک مانند «کازابلانکا» یا «بینوایان» ذهن مخاطب را از قصه اصلی منحرف می‌کند. همچنین برخی جزئیات مانند سخن گفتن ماشین به زبان چینی یا شوخی‌های لحنی، به جای تقویت مضمون انسانی فیلم، سبب ایجاد تناقض در روایت می‌شود.

قطبی‌زاده با اشاره به بحث اقتباس نیز اظهار کرد: اقتباس اساساً عرصه آزادی و تغییر است و کسی نمی‌تواند برای آن مرزی تعیین کند. اما مشکل این فیلم در استفاده از ایده پینوکیو آن است که ارتباط روشن و قانع‌کننده‌ای میان این ارجاع و قصه مادر سوگوار برقرار نمی‌شود. کسی حق ندارد بگوید چرا نویسنده یا کارگردان دست به تغییر زده است. اقتباس یعنی آزاداندیشی؛ شما برای ایجاد یک تغییر اقتباس می‌کنید و این تغییر کاملاً در اختیار خالق اثر است. اصلاً ضرورتی ندارد از مؤلف اولیه اجازه گرفت یا به همان روایت وفادار ماند. اگر اقتباس قرار بود عین متن اصلی باشد، اساساً دلیلی برای خلق دوباره آن وجود نداشت.

معراجی کارشناس و مجری برنامه نیز در این نشست گفت: اندوه اولیه شخصیت زن به اندازه کافی در فیلم برجسته نشده و همین باعث می‌شود تضاد میان او و کاراکتر مقابلش چندان عمیق و تأثیرگذار جلوه نکند. در صورتی که این سوگواری در آغاز فیلم پررنگ‌تر نشان داده می‌شد، می‌توانست به نیروی محرکه جدی‌تری برای روایت تبدیل شود.

در پایان، قطبی‌زاده بار دیگر بر اهمیت باورپذیری در روایت تأکید کرد و گفت: بحث باورپذیری ربطی به مؤلف ندارد. باورپذیری فرآیندی روانی میان اثر و مخاطب است. زمانی که شوخی‌ها یا لحن‌های ناهمگون وارد فیلم می‌شوند، ارتباط مخاطب با مضمون اصلی از دست می‌رود و پیام انسانی فیلم تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد.

ابله یا هیولا؟

در ادامه نوبت به فیلم «ابله» ساخته میثم محمدخانی رسید. وی درباره روند تولید این اثر گفت: این فیلم طی پنج روز فیلمبرداری و دو هفته پیش‌تولید ساخته شد و زمان نگارش فیلم‌نامه نیز حدود یک ماه به طول انجامید. فیلم دچار سانسورهای زیادی شد. برای مثال سکانس آغازین که با شخصیت زن اصلی شروع می‌شد را حذف کردند. همچنین دیالوگ‌هایی مثل تذکر رعایت حجاب یا ورود دیرهنگام به خوابگاه نیز حذف شد؛ در حالی که این‌ها برای منطق قصه ضروری بودند. با این تغییرات، داستان عملاً از میانه آغاز می‌شود و انسجامش از بین می‌رود. با وجود این مسائل، برای من مدیوم فیلم کوتاه بسیار مقدس است و تلاش کردم به اندازه سوادم فیلم بسازم. فیلم ابله برداشت آزادی از داستان «آواز کافه غمبار» بود و در نهایت به جشنواره فیلم کوتاه تهران و جشنواره فجر رسید.

قطبی‌زاده در ابتدای سخنانش بیان کرد: از میان فیلم‌هایی که امروز دیدم، ابله کمتر از همه مرا آزار داد. دلیلش هم این است که فیلم یک کانسپت مشخص دارد: شکل‌گیری شرارت. این ایده بسیار ارزشمند است و در اجرا نیز بازی نسبتاً خوبی از بازیگر نقش اصلی شاهد هستیم. یکی از نقاط قوت فیلم وحدت داستانی آن است. برخلاف برخی آثار که شخصیت‌ها سرگردان‌اند، در این فیلم همه کاراکترها درگیرند. با این حال، به نظرم برخی نشانه‌ها و ویژگی‌های مثبت شخصیت اصلی نباید در ابتدای فیلم نشان داده می‌شد. مثلاً صحنه‌ای که او برای حیوانات پول جمع می‌کند، بهتر بود در پرده سوم بیاید تا به‌عنوان یک پوینت‌پلات عمل کند. در حال حاضر این ویژگی‌ها زود خرج شده‌اند.

وی با اشاره به نام فیلم عنوان کرد: پایان‌بندی اثر به سمتی می‌رود که شخصیت اصلی بیشتر به یک هیولا تبدیل می‌شود تا یک ابله. آن نمای پایانی که او به دوربین نزدیک می‌شود و با تبسمی رضایت‌بخش نشان می‌دهد از کار بدی که کرده خوشحال است، بیش از هرچیز یادآور هیولاست. به همین دلیل شاید نام هیولا مناسب‌تر از ابله بود. در عین حال، برخی کاراکترهای فرعی با اغراق پرداخته شده‌اند. مثلاً دخترانی شخصیت‌های داخل خوابگاه شبیه کلیشه‌های فیلم‌های ۱۰ یا ۱۵ سال پیش هستند. فیلم‌ساز باید اعتماد به نفس بیشتری داشته باشد و از کلیشه‌های سطحی برای نشان دادن بدی استفاده نکند.

این منتقد با اشاره به ایراد دیگری در کارگردانی گفت: در بعضی نماها مثل شات گفت‌وگوی دختران در اتاق، زاویه دوربین و پس‌زمینه انتخاب مناسبی ندارند و به کیفیت بصری ضربه می‌زنند. همچنین فیلم به جای شروع با شخصیت اصلی (مرضیه)، با کاراکتری فرعی آغاز می‌شود که باعث گمراهی مخاطب می‌شود. فیلم «ابله» به نوعی بازتاب یک کهن‌الگوست؛ یعنی شکل‌گیری میل پلید در درون انسان. این ایده در آثار بزرگی مانند «داگ‌ویل» ساخته لارس فون تریه یا داستان «در کمال خونسردی» ترومن کاپوتی هم دیده می‌شود. همچنین فیلم ترسناک «هنری، پرتره یک قاتل زنجیره‌ای» نمونه دیگری از همین روند است. نکته مهم این است که شخصیت اصلی باید تا حدی حمایت تماشاگر را هم با خود داشته باشد؛ به‌گونه‌ای که مخاطب در مسیر انتقام‌جویی او شریک شود و حتی از پیشرفت مراحل کار خوشحال می‌شود. این همراهی می‌توانست فیلم را بسیار تاثیرگذارتر کند.

ضعف‌های روایت؛ فیلم‌های ضددستاورد

فیلم بعدی «شورشی» بود و علی سلمانی در این جلسه حضور نداشت. قطبی زاده درباره این فیلم بیان کرد: به نظر من این فیلم، اگرچه کوتاه است اما اشتباهات فاحشی دارد. فیلمساز باید اصول روایت و فیلم‌سازی را بهتر بداند، مثل اینکه در نمایی که سرباز نزدیک لانه می‌شود، نباید از داخل لانه نمایی نشان داده شود، چون روایت دانای کل به روایت اول شخص تبدیل می‌شود و خطای روایی رخ می‌دهد. در کل، اگر فیلمساز این اثر معصومانه و بدون تجربه بوده، باید ترم اول فیلم‌سازی را بگذراند و اصول حرفه‌ای را بیاموزد. فیلم‌های استاندارد، مثل «بازمانده» مرحوم سیف‌الله داد که درباره جنگ و اشغال ساخته شده، حتی با ایدئولوژی مشخص، جذاب و لذت‌بخش‌اند اما فیلم «شورشی» به دلیل ضعف در روایت و اجرا، عملاً ضد خودش شده است.

سادگی بی‌ادعا در برابر پرمدعایی بی داستان

قطبی‌زاده در نقد فیلم «دوگانگی» اظهار کرد: این فیلم در نسخه ترکی با عنوان سرگشتگی شناخته می‌شود. برای من جالب بود که سینمای ترکیه برخلاف سینمای آمریکا چندان تفاوتی به لحاظ سخت‌افزار با سینمای ایران ندارد، اما در عین حال توانسته در جزئیات بصری جلوه‌ای چشمگیر بیافریند. نماهایی که از شخصیت مرد در خانه‌اش گرفته شده بود، با نورپردازی فوق‌العاده‌ای همراه بود. منبع نور یک چراغ در سمت راست قاب بود که نوری گرم و زرد ایجاد می‌کرد و بخشی از صورت شخصیت را در تاریکی فرو می‌برد. هر بار که شخصیت به بهانه خوردن نان حرکت می‌کرد، نسبتش با نور تغییر می‌یافت و این جابه‌جایی به زیبایی حس موقعیت را منتقل می‌کرد.

وی افزود: این قاب‌ها مرا به یاد نقاشی‌های پل سزان، نقاش پست‌امپرسیونیست فرانسوی انداخت. به‌ویژه نماهای داخلی فیلم، که به‌روشنی الهام‌گرفته از زیبایی‌شناسی آثار سزان بودند. در صحنه‌ای که شخصیت با تبر دایره‌ای روی سطح یخ‌زده ایجاد می‌کند، همان هماهنگی بصری میان منبع نور و ترکیب‌بندی قاب حفظ شده بود. نور گرم و طلایی در تضاد با سرمای صحنه، تجانسی دیدنی به وجود آورده بود.

این منتقد سینما ادامه داد: فیلم در نهایت حامل پیامی اخلاقی است؛ اینکه حتی در سردترین نقطه جهان می‌توان ماهی را پرستاری کرد و دوباره به طبیعت بازگرداند. شخصیت نه تنها ماهی را برای خوردن نگاه نمی‌دارد، بلکه از نان اندکش؛ تنها خوراک باقی‌مانده؛ نیز به او می‌دهد. این پیام انسانی و اخلاقی، بدون شعارزدگی و در زبانی ساده منتقل می‌شود. تماشاگر در تمام مدت دل‌نگران کمبود غذا است و گمان می‌کند شخصیت برای بقای خود ماهی را خواهد خورد، اما فیلمساز به شکلی خلاف انتظار، معنایی والا را منتقل می‌کند.

وی در پایان تصریح کرد: این زبان ساده و مؤثر تفاوت زیادی دارد با برخی فیلم‌های پرادعا و بی داستان، یا حتی نمونه‌هایی مانند فیلم «ابله» که به‌رغم داشتن ایده خوب، به سطحی از اجرای استاندارد تلویزیونی بسنده می‌کند. فیلمساز اگر ایده ارزشمند دارد، باید برای آن بهترین تصویر، دقیق‌ترین دکوپاژ و تأثیرگذارترین پلان‌ها را در نظر بگیرد. فیلم ترکی «دوگانگی» به‌واسطه الهام از نقاشی و ادبیات توانسته اثری خلاقانه و چشم‌نواز ارائه دهد. امیدوارم فیلمسازان جوان ایرانی نیز بیش از پیش به هنرهای دیگر بیندیشند و در بهره‌گیری از آن‌ها، ابتکار و جسارت بیشتری به خرج دهند.