فرزانه نشاط‌خواه بازیگر تئاتر، تلویزیون و سینما که به تازگی در رپرتوار نمایشی «جان پنهان» که کاوشی روانکاوانه از سفر قهرمانی در آثار ایبسن است به‌عنوان خوانشگر یکی از شخصیت‌های نمایشنامه «اشباح» حضور داشت، درباره جهان فکری هنریک ایبسن به خبرنگار مهر گفت: درباره جهان فکری ایبسن می‌شود ساعت‌ها صحبت کرد، چون شناخت دقیق آثارش نیاز به اطلاعات تخصصی و متمرکز دارد اما مسلم است که ایبسن پس از قرن هجدهم متولد می‌شود، یعنی زمانی که دوره رنسانس و فروپاشی قدرت مذهبی و کلیسایی پشت سر گذاشته شده بود. در آن دوره خردگرایی جایگاه تازه‌ای پیدا کرده بود و تراژدی یونان باستان که بر تقدیر و غرور انسانی استوار بود، دیگر در سایه قرار گرفته بود.

وی ادامه داد: البته ایبسن، نمی‌گویم در تمام آثارش اما عمدتا ساختار تراژدی ارسطویی و وحدت‌های سه‌گانه را رعایت می‌کند به‌ویژه در «اشباح»، وحدت زمان، مکان و موضوع کاملاً مشهود است. همه اتفاقات در یک مکان و در تسلسل زمانی مشخص رخ می‌دهد و این وحدت ساختاری باعث انسجام اثر شده است.

آثار ایبسن جهان‌شمول و زمان‌شمول‌ هستند

نشاط‌خواه درباره دلیل ماندگاری آثار ایبسن توضیح داد: به نظر من چند نظریه و نکته در آثار او وجود دارد که تاریخ مصرف ندارند؛ جهان‌شمول و زمان‌شمول‌اند. مثلاً مسئله اکثریت و درستی نظر جمعی؛ ما نمی‌توانیم همیشه بر حق بودن اکثریت را مفروض بگیریم. ایبسن بارها این مسئله را در نمایشنامه‌هایش مطرح می‌کند و نشان می‌دهد که گاهی انتخاب‌های جمعی، برخلاف ظاهر دموکراتیکشان، می‌توانند منجر به گمراهی یا فساد شوند. در واقع او هشدار می‌دهد که نظر اکثریت الزاماً قابل تکیه و اعتماد نیست.

این بازیگر در ادامه به یکی دیگر از مفاهیم محوری در آثار ایبسن اشاره کرد و تصریح کرد: موضوع دورویی انسان‌ها در آثار او تکرار می‌شود. آدم‌هایی که یک چیز می‌گویند و چیز دیگری عمل می‌کنند، یا چهره‌ای از خود نشان می‌دهند که با باطنشان متفاوت است. مثلاً در نمایش «خانه عروسک»، نورا زنی است که عاشق می‌شود اما حاضر نیست دروغ و حیله‌گری مرد مورد علاقه‌اش را بپذیرد. در نهایت، وقتی پای اخلاق اجتماعی و آبرو وسط می‌آید، عشق ظاهری رنگ می‌بازد و خانواده فرو می‌پاشد. این مسئله، یعنی تضاد میان ظاهر اخلاقی و واقعیت درونی، در «اشباح» هم دیده می‌شود.

وی درباره این نمایش افزود: در «اشباح» کشیش شخصیتی است که جامعه او را انسان خیّر و محترمی می‌شناسد، اما در واقع عامل فساد است؛ فسادی که فقط در خودش محدود نمی‌ماند و به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود. این نکته مهمی در آثار ایبسن است؛ فساد در آثار او مقطعی و ساکن نیست، بلکه تسری پیدا می‌کند. کشیشی که در نمایش حضور دارد، به‌جای همدردی با زن، او را به بازگشت به زندگی زناشویی وادار می‌کند و همین تفسیر دینی از وظیفه زنانگی، فساد را در خانواده تداوم می‌بخشد.

ایبسن در نمایش دوگانگی رفتاری ماهر است

نشاط‌خواه ادامه داد: در این نمایش حتی فساد اجتماعی نیز از چشم کلیسا پنهان نمی‌ماند اما کشیش ترجیح می‌دهد به‌جای افشاگری، با پنهان‌کاری، ظاهر شرافتمندانه‌ای بر بی‌اخلاقی‌ها بپوشاند. همین دوگانگی رفتاری است که در نهایت روح اثر را می‌سازد. ایبسن دقیقاً در چنین موقعیت‌هایی ماهر است؛ جایی که خیر و شر، ظاهر و باطن و ایمان و تردید در هم تنیده می‌شوند

وی در ادامه یادآور شد: یکی از ویژگی‌های مهم در آثار ایبسن نگاه ویژه او به زن است. اگرچه نباید این نگاه را با معیارهای امروز قرن بیستم و بیست‌ویکم سنجید، اما برای زمان خودش و به‌ویژه در جامعه بسته اسکاندیناوی، دیدگاه او درباره استقلال و آگاهی زنان بسیار پیشرو و قابل تأمل است.

نشاط‌خواه، درباره نگاه هنریک ایبسن به زنان و تأثیر این نگاه در آثارش، تاکید کرد: وقتی ایبسن در «خانه عروسک» از جدایی نورا از خانه و همسرش دفاع می‌کند، در واقع همان نگاه ویژه‌اش به زن را آشکار می‌سازد. نگاهی که بر حق انتخاب، آگاهی و استقلال زن تأکید دارد. حتی در «اشباح» نیز تأثیر خانم آلوینگ بر مخاطب به‌گونه‌ای است که تماشاگر یا خواننده در نهایت حق را به او می‌دهد. این‌ها نکات کلی هستند که می‌توانم درباره جهان فکری ایبسن بگویم؛ در «استاد معمار» فریب به شکلی دیگر جلوه می‌کند، در «مرغابی وحشی» به نوعی دیگر و در «پری دریایی» نیز همین‌گونه است. او در هر اثر، مسئله فریب، اخلاق و انتخاب را در موقعیت‌های تازه‌ای می‌سنجد.

«جان پنهان» و پرداختن به ایبسن از منظر روان‌شناسی و روان‌اسطوره‌شناسی

وی درباره تجربه اخیر خود در رپرتوار «جان پنهان» توضیح داد: حدود ۱۰ روز پیش در سالن شیشه‌ای تماشاخانه هما، نمایشنامه‌خوانی‌ «اشباح» را داشتیم که به نظر من هدف هدایتگر از برگزاری این رپرتوار بسیار برجسته و منحصربه‌فرد بود. در یکی، دو دهه اخیر کمتر دیده‌ام چنین حرکتی اتفاق بیفتد. شاید در گذشته سنت‌هایی مانند شکسپیرخوانی وجود داشت، اما در این سال‌ها کمتر کسی سراغ چنین تجربه‌هایی رفته است. به‌ویژه اینکه این پروژه از منظر روان‌شناسی و روان‌اسطوره‌شناسی به آثار ایبسن نگاه می‌کند، که برای من بسیار جالب و تازه بود.

این بازیگر در ادامه افزود: طبیعی است که در این مسیر گاهی جوان‌ترها مثل خانم سروناز نانکلی، ممکن است از برخی نقدها یا واکنش‌ها دلگیر شوند اما من همیشه به او گفته‌ام مهم این است که هدف داشته باشی و در مسیر آن حرکت کنی. هیچ کاری بدون نقص نیست. اگر ضعف‌هایمان را نپذیریم، نمی‌توانیم قدم بعدی را برداریم. به نظرم همین روحیه، اساس رشد و ماندگاری در کار تئاتر است.

وی درباره بازتاب رسانه‌ای این رپرتوآر نیز، تصریح کرد: امیدوار بودم خبرگزاری‌ها پوشش درخوری از این نشست ارائه دهند تا مخاطبان بدانند این رپرتوار به آثار ایبسن اختصاص دارد و علاقه‌مند شوند اجراهای بعدی را دنبال کنند. به نظرم اگر چنین برنامه‌هایی استمرار پیدا کند، می‌تواند هم برای هنرمندان جوان تجربه‌ساز باشد و هم برای مخاطبان تئاتر، یک آشنایی تازه با میراث درام غربی رقم بزند.

آماده همکاری با نسل جوان هستم

نشاط‌خواه در پایان درباره فعالیت‌های جدید خود، مطرح کرد: اوایل امسال، پیش از آن‌که جنگ ۱۲ روزه پیش بیاید، سه چهار پروژه در دست داشتم که پیشنهاد اجرا و تولیدشان مطرح شده بود. اما متأسفانه بعد از آن وقایع، شرایط کلی جامعه نوعی عدم ثبات پیدا کرد و پروژه‌ها هم در وضعیت نامعلومی ماندند. با این حال آماده‌ام و بسیار خوشحالم که در این مدت با نسل جوان‌تر، از جمله خانم نانکلی همکاری داشتم.

رپرتوار «جان پنهان» با پژوهش و هدایت سروناز نانکلی مجموعه‌ای از نمایشنامه‌خوانی‌ها و نشست‌های تحلیلی است که با نگاهی درونی و روانکاوانه به بازخوانی آثار برجسته‌ هنریک ایبسن پرداختند.

نمایشنامه خوانی «اشباح» با خوانش بهرام شاه‌محمدلو، فرزانه نشاط‌خواه، احمد لشینی، میثم ملکی‌پور، حنانه صفدری، ۴ آبان در سالن شیشه‌ای تماشاخانه هما روی صحنه رفت.