خبرگزاری مهر، فرهنگ و ادب، زهرا اسکندری: مسئله کاغذ در سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین چالش‌های صنعت نشر کشور تبدیل شده است. افزایش نرخ ارز، وابستگی به واردات، نبود ثبات در قیمت‌گذاری و سیاست‌های حمایتی مقطعی، موجب شده کاغذ از یک ماده اولیه ساده به یکی از عوامل تعیین‌کننده در سرنوشت تولید کتاب بدل شود. بسیاری از ناشران برای تأمین نیاز خود با دشواری‌های متعدد روبه‌رو هستند و در نتیجه، تیراژ چاپ کتاب‌ها به شکل قابل‌توجهی کاهش یافته است. در کنار این مشکلات، نبود برنامه‌ریزی منسجم و توزیع غیراصولی یارانه‌های کاغذ نیز زمینه‌ساز نارضایتی فعالان حوزه نشر شده است. در همین زمینه و برای بررسی دقیق‌تر وضعیت فعلی، با جواد کلاته عربی، مدیر انتشارات ۲۷ بعثت، به گفت‌وگو پرداختیم.

وضعیت فعلی تأمین و مصرف کاغذ در انتشارات شما چگونه است؟

اگر بخواهم بیان کنم ما در ۶ ماه اول سال به دلایل فنی و مسائلی که به‌وجود آمد، موفق به چاپ تولید کتاب نشدیم. اما در ۶ ماه دوم سال توانستیم جبران کنیم و تعداد قابل توجهی کتاب را به چاپ برسانیم و در بازار نشر قرار دهیم. مقدار کاغذ مصرف شده برای چاپ این کتاب‌ها در ۶ ماه دوم از اوایل سال و از گذشته باقی مانده بود و همین مسئله باعث شد تا دچار مشکلات زیادی نشویم. کاغذ مصرفی ما در صنعت نشر، از بازار آزاد تهیه می‌شود و البته هزینه آن به نسبت وضعیت اقتصادی درحال حاضر بالاتر رفته است.

دولت در سال‌های اخیر چه اقداماتی در زمینه حمایت از ناشران و تأمین کاغذ انجام داده است و ارزیابی شما از اثربخشی این سیاست‌ها چیست؟

در دولت چهاردهم تاکنون اطلاع‌رسانی مشخصی درباره سیاست‌ها و برنامه‌های مرتبط با حوزه کاغذ صورت نگرفته است. ممکن است اقداماتی انجام شده باشد اما بازتاب رسانه‌ای نیافته و از همین رو وضعیت کنونی بازار کاغذ، برای ناشران و فعالان چاپ در ابهام قرار دارد.

در دولت پیشین، موضوع استفاده از کاغذ ایرانی و حمایت از کارخانه‌های داخلی در دستور کار قرار داشت. بر اساس شنیده‌ها، ایران حتی طرح احداث کارخانه تولید کاغذ را در کشور ونزوئلا دنبال می‌کرد تا بخشی از نیاز بازار را از طریق تولید خارج از کشور تأمین کند. علاوه بر این، تخصیص کاغذ دولتی به ناشران نیز از سیاست‌های اجرایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود که در برخی موارد به چاپ و انتشار کتاب‌ها کمک مؤثری کرد.

پیگیری‌های انجام‌شده در دولت گذشته از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت فرهنگی و خانه کتاب، با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و بانک مرکزی، به هدف ایجاد ثبات در بازار کاغذ و بهبود کیفیت تولید داخلی انجام شد. این اقدامات شامل توسعه خطوط تولید، افزایش کیفیت کاغذ ایرانی و نیز تسهیل دسترسی ناشران به سهمیه‌های دولتی بود.

در این میان، موضوع تأمین ارز برای واردات کاغذ نیز در دولت گذشته مورد توجه قرار گرفت و بنا به گفته فعالان نشر، در آن دوره مشکل جدی در این زمینه وجود نداشت. اما در دولت جدید نه تنها اطلاع‌رسانی شفافی در این زمینه انجام نشده، بلکه به نظر می‌رسد سیاست مشخصی نیز برای ساماندهی بازار کاغذ وجود ندارد.

به نظر می‌رسد فضای کنونی حوزه کاغذ رها شده است. البته ممکن است اقداماتی در حال انجام باشد که هنوز به اطلاع فعالان این بخش نرسیده، اما لازم است مسئولان وزارت ارشاد و وزارت صمت درباره ادامه مسیر دولت قبل شفاف‌سازی کنند.

در روزهای اخیر، هنگام مراجعه به چاپخانه برای پیگیری امور چاپ، متوجه افزایش ۳۰ تا ۳۵ درصدی قیمت کاغذ شدم. این رشد قیمت، ناشران را ناگزیر به تجدیدنظر در قیمت پشت جلد کتاب کرده و در نهایت هزینه‌های اضافی بر عهده مخاطبان و مصرف‌کنندگان خواهد بود.

استمرار این روند می‌تواند بر میزان تولید کتاب در کشور تأثیر بگذارد و در صورت نبود حمایت مؤثر، فشار اقتصادی بیشتری بر صنعت نشر وارد شود.

آیا در تولید آثار خود از کاغذ داخلی استفاده می‌کنید یا ناچار به واردات و استفاده از کاغذ خارجی هستید؟ به نظر شما کیفیت کاغذ ایرانی تا چه حد با نیاز ناشران هم‌خوانی دارد؟

انتشارات ما به دنبال استفاده از کاغذ ایرانی نرفته است. این موضوع به تجربه‌های ما از استفاده کاغذ ایرانی برمی‌گردد. درحال حاضر از وضعیت کاغذ ایرانی اطلاعی نداریم، اما نکته قابل توجه در دولت قبل این مسئله بود که به صورت تشویقی ما از بسته‌های حمایتی که تخفیف داشت استفاده می‌کردیم. درحال حاضر همچین طرحی وجود ندارد و ما از کاغذ خارجی در چاپ کتاب‌ها استفاده می‌کنیم.

تأمین کاغذ از بازار آزاد چه تفاوتی با کاغذ یارانه‌ای دارد از نظر قیمت و کیفیت؟

از زمان حضور دولت جدید من هیچ اطلاعی از کاغذ یارانه‌ای ندارم. بنابراین مقایسه‌ای هم نیاز نیست صورت بگیرد.

آیا مجبور شده‌اید تیراژ کتاب‌ها را کاهش دهید یا چاپ برخی عناوین را متوقف کنید؟

در حال حاضر تیراژ چاپ آثار به شکل قابل‌توجهی کاهش یافته است. در آخرین اثر منتشرشده توسط انتشارات ما با عنوان «ما که خندان می‌رویم» که کارنامه عملیاتی گردان مالک را روایت می‌کند و همچنین چند کتاب دیگر، تنها ۵۰۰ نسخه چاپ شده است. در حالی که در سال‌های گذشته چنین آثاری در تیراژهای بالاتری منتشر می‌شد.

اگر خدا بخواهد قصد داریم مجموعه سه‌جلدی «به روایت همت» را نیز تجدید چاپ کنیم، اما با توجه به افزایش هزینه‌ها، تیراژ چاپ آن را به حدود ۲۰۰ نسخه کاهش خواهیم داد. وضعیت اقتصادی کنونی باعث شده توان ناشران برای تولید و انتشار کتاب به‌شدت تحلیل برود و حتی آثار شاخص و پرمخاطب نیز با تیراژهای پایین‌تری منتشر شوند.

وضعیت تخصیص کاغذ یارانه‌ای به ناشران را چگونه می‌بینید؟ آیا نظام توزیع فعلی شفاف و منصفانه است؟

بنده به‌عنوان یک ناشر هیچ اطلاعی از اخبار کاغذ یارانه‌ای ندارم. در دولت چهاردهم ما هیچ کاغذ یارانه‌ای دریافت نکردیم و حتی از وجود آن نیز مطلع نیستیم.

عملکرد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مدیریت بحران کاغذ را چطور ارزیابی می‌کنید؟

بازار کاغذ در حال حاضر بازاری کاملاً رهاشده است. اگر هم برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری یا اقدامی از سوی دستگاه‌های مسئول در حال انجام باشد، ما به‌عنوان فعالان حوزه نشر از آن بی‌اطلاعیم و البته هیچگونه نشانه‌ای از تأثیر این سیاست‌ها در بازار مشاهده نمی‌شود.

در حال حاضر قیمت هر بند کاغذ اندونزی ۶۰ در ۹۰ به حدود دو میلیون تومان رسیده است و این موضوع به‌روشنی نشان می‌دهد که احتمالاً هیچ اقدام مؤثری برای کنترل بازار انجام نشده و وضعیت تأمین کاغذ در شرایطی رهاشده قرار دارد.

طبق اخباری که امروز منتشر شد، حتی تخصیص ارز از سوی بانک مرکزی برای واردات کاغذ نیز با مشکل روبه‌رو شده است. این یعنی وضعیت تأمین کاغذ کتاب نه‌تنها سامان نیافته بلکه به مرحله‌ای فراتر از رهاشدگی رسیده است.

چشم‌انداز بازار کاغذ را برای سال آینده چگونه می‌بینید؟

اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، به‌احتمال زیاد بسیاری از ناشران ناچار خواهند شد در اصل تولید برخی از کتاب‌های خود تجدیدنظر کنند. شرایط فعلی به‌گونه‌ای است که نه می‌توان کتاب را با قیمت تمام‌شده واقعی عرضه کرد و نه ریسک سرمایه‌گذاری در این حوزه منطقی به‌نظر می‌رسد.

افزایش هزینه‌ها، نبود سیاست حمایتی مشخص و نامشخص بودن وضعیت تأمین کاغذ باعث شده فضای تولید کتاب به سمت رکود حرکت کند. ادامه این وضعیت می‌تواند منجر به کاهش جدی شمارگان کتاب‌ها و حتی توقف انتشار برخی عناوین شود.

آیا فکر می‌کنید بحران کاغذ فقط مشکل اقتصادی است یا ناشی از ضعف مدیریت و ساختار توزیع هم هست؟

ما از دولت جدید هیچ دغدغه‌ای در حوزه کاغذ ندیده‌ایم. در دولت پیشین، هرچند ممکن بود نقدهایی به سیاست‌گذاری‌ها وارد باشد، اما واقعاً تلاش و پیگیری در جریان بود. مسئولان وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مرتب در جلسات، نشست‌ها و گفتگوهای رسانه‌ای درباره بحران کاغذ صحبت می‌کردند، توضیح می‌دادند، رایزنی می‌کردند و به‌دنبال راه‌حل بودند. این دغدغه در رفتارشان محسوس بود.

اما در یکی دو سال اخیر هیچ نشانه‌ای از چنین پیگیری‌هایی ندیده‌ایم. اگر هم کاری انجام شده باشد، اطلاع‌رسانی نشده و فعالان حوزه نشر از آن بی‌اطلاع مانده‌اند. بازار هم نشان می‌دهد که اتفاق خاصی نیفتاده و عملاً وضعیت همان است که بود.

به نظر من مسئله کاغذ اکنون بیش از هر زمان دیگری نیازمند مطالبه‌گری رسانه‌ای است. در دولت سیزدهم، کاغذ یک مسئله بود؛ اما در دولت چهاردهم به نظر می‌رسد اساساً مسئله نیست. رسانه‌ها باید این موضوع را دوباره به‌عنوان یک مسئله تعریف کنند و از مسئولان درباره سیاست‌ها و برنامه‌هایشان بپرسند. چون روشن است که مشکل، مدیریتی است نه صرفاً اقتصادی.