به نظر می‌رسد تهران به دنبال دریافت تجهیزات نظامی پیشرفته از روسیه و چین است و سامانه‌های دفاعی کشور به طور گسترده در مدار شبکه‌های دفاعی مسکو و پکن قرار می‌دهد. این امر می‌تواند با بازگرداندن تهران به رقابت برای برتری هوایی، موازنه قدرت در خاورمیانه را به طور بالقوه تغییر دهد.

به گزارش اکوایران، جمهوری اسلامی ایران در پی جت‌های جنگنده پیشرفته‌تر برای آمادگی در جنگ‌های ویرانگر احتمالی در آینده است.

نوسازی ناوگان هوایی یا «راه‌حل موقت»؟

به نوشته الجزیره، پیش از این در ماه سپتامبر، رسانه‌ها از قول ابوالفضل ظهروند، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گزارش داده بودند که جت‌های جنگنده میگ-۲۹ ساخت روسیه به پایگاه هوایی شیراز، یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های هوایی استراتژیک ایران که وظیفه دفاع از مناطق مرکزی و جنوبی کشور را بر عهده دارد، رسیده‌اند.

این اقدام با هدف نوسازی نیروی هوایی ایران و افزایش توانایی آن در مقابله با تهدیدات امنیتی منطقه‌ای، پس از یک سری حملات اسرائیل در ماه ژوئن که به ناوگان هوایی و سیستم‌های دفاع هوایی ایران آسیب جدی وارد کرد، انجام شد.

میگ-۲۹ یک جت جنگنده دو موتوره نسل چهارم است و با توجه به اینکه نیروی هوایی ایران ناوگانی قدیمی با هواپیماهای عمدتاً قبل از سال ۱۳۵۷ مانند اف-۱۴ تامکت، اف-۴ فانتوم ۲ و اف-۵ تایگر ۲ را در اختیار دارد، حضور این جنگنده جدید می‌تواند به طور قابل توجهی موثر باشد.

با وجود این، ظهروند، جنگنده‌های میگ-۲۹ را یک «راه حل موقت» توصیف کرده و اظهار داشته برای رفع نیازهای فوری کشور باید در انتظار ورود پلتفرم‌های پیشرفته‌تر -مانند سوخو-۳۵ فلانکر-ای روسی، یک جت جنگنده نسل چهارم- بود

طبق اسناد اخیرا افشا شده، که گفته می‌شود متعلق به وزارت دفاع روسیه هستند و اخیراً توسط هکرهای اوکراینی منتشر شده‌اند، بر اساس توافقی میان تهران و مسکو، ایران طی سه سال آینده ۴۸ فروند سوخو-۳۵ دریافت خواهد کرد. این افشاگری هم‌زمان با گزارش‌هایی مبنی بر تلاش تهران برای خرید جت جنگنده چینی J-10C -ملقب به «اژدهای مهیب» - برای تقویت نیروی هوایی خود بود.

گزارش‌ها هم‌چنین نشان می‌دهد که ایران دریافت و استقرار سیستم‌های موشکی زمین به هوای دوربرد را آغاز کرده و گفته می‌شود تعدادی سامانه HQ- ۹ چینی در حال خریداری هستند. این نشان دهنده تمرکز گسترده‌تر ارتش ایران بر تقویت نیروی هوایی و سیستم‌های پدافند هوایی خود است که در دهه‌های اخیر آسیب‌های زیادی دیده‌اند.

تردید در استراتژی بازدارندگی؛ تغییر موازنه قدرت منطقه؟

نگرانی‌ها در مورد اسرائیل در قلب تلاش‌های نوسازی هوایی ایران قرار دارد. در طول جنگ دوازده روزه ژوئن گذشته، اسرائیل توانست حملات هوایی گسترده‌ای را در ایران انجام دهد. این عملیات، آسیب‌پذیری قابل توجهی را در عملکرد نظامی ایران در طول جنگ نشان داد، زیرا عملیات‌های هوایی عملاً بیش‌تر قابلیت‌های نظامی کشور را خنثی کرد.

از این منظر، می‌توان اشتیاق ایران برای نوسازی سریع نیروی هوایی خود را که قدیمی و کاملاً نامتناسب با دوران مدرن تلقی می‌شود، درک کنیم. دلیل اصلی این امر، علاوه بر تحریم‌هایی که مانع از توسعه تسلیحات بسیاری از واحدهای نظامی تهران شد، این است که این کشور به جای تقویت نیروی هوایی یا پدافند هوایی خود، تصمیم گرفت بر بازدارندگی موشکی تمرکز کند.

هدف، ایجاد یک سپر محافظ بود که هر نیروی متخاصمی را در وهله اول، از بابت این‌که در معرض صدها یا شاید هزاران موشک ایرانی قرار گیرد، بترساند. با این حال، روند جنگ اخیر ثابت کرد که این نظریه بازدارندگی، هنگامی که یک قدرت مهاجم واقعاً تصمیم به حمله به خاک و حریم هوایی ایران می‌گیرد، بخش زیادی از اثربخشی خود را از دست می‌دهد. کاستی‌های ایران در درگیری‌های هوایی مستقیم و پدافند هوایی به سرعت آشکار شد و این امر قابلیت‌های موشکی را در معرض آتش قرار داد. به طور خلاصه، این جنگ ثابت کرد که اگر کشوری بخواهد بازیگر مهمی در معادله منطقه‌ای باشد، قدرت هوایی پیشرفته ضروری است.

یک درگیری کاملا محتمل

آن‌چه اوضاع را حتی خطرناک‌تر می‌کند، احتمال بسیار واقعی درگیری مجدد در آینده نزدیک است. جنگ قبلی بدون پیروزی نظامی آشکار برای هر دو طرف به پایان رسید. اگرچه درست است که برنامه هسته‌ای ایران آسیب قابل توجهی دید و می‌توان گفت که اهداف با ارزش در اسرائیل قربانی موشک‌های ایرانی شدند، اما ادعای این‌که هر دو طرف به اهداف خود رسیده‌اند، اغراق‌آمیز خواهد بود و درگیری مجدد را به یک احتمال مشخص تبدیل می‌کند.

به نوشته نشنال اینترست، اکنون ایران تحرکاتی را نشان می‌دهد که دلالت بر آن دارد که دور دیگری از درگیری را پیش‌بینی می‌کند. در همین حال، نیوزویک گزارش می‌دهد که مقامات عالی‌رتبه ایرانی معتقدند که آتش‌بس بین دو طرف دوام زیادی نخواهد داشت و درگیری در مقطعی از سر گرفته خواهد شد. در خود ایران، سرلشکر عبدالرحیم موسوی، رئیس ستاد کل ارتش، اظهار داشت که ایران در حالت آماده‌باش کامل است و برای هرگونه جنگ آینده آماده می‌شود. در اسرائیل هم، آویگدور لیبرمن، وزیر سابق و عضو کنست، هشدار داد که ایران در حال آماده شدن برای حمله به اسرائیل در آینده‌ای نزدیک است.

هم‌چنین، هنوز هیچ توافقی بین ایالات متحده و قدرت‌های اروپایی با ایران در مورد برنامه هسته‌ای وجود ندارد. در حالی که وجود یک توافق پایدار و مورد حمایت بین‌المللی، شرایط را برای درگیری نظامی دشوارتر می‌کند، فقدان توافق درها را برای سناریوهای تشدید تنش، از جمله یک جنگ مجدد، باز می‌کند. علاوه بر ترس ایران از حمله قریب‌الوقوع اسرائیل، این نگرانی نیز وجود دارد که اگر تلاش‌ها برای دستیابی به توافق در مورد برنامه هسته‌ای ایران شکست بخورد، خود ایالات متحده ممکن است دوباره مداخله کند. لذا، می‌توان گفت تمام عوامل مؤثر در تنش هم‌چنان پابرجا هستند و هیچ راهی برای حل آن‌ها به زودی وجود ندارد و جنگ را به یک احتمال مشخص تبدیل می‌کند.

آن‌چه ایران صرفاً می‌خواهد این است که با افزایش هزینه‌های بالقوه برای دشمنانش، تصمیم به شروع جنگ در آینده را دشوارتر کند. تلاش‌های نوسازی هوایی عامل کلیدی در این تلاش‌ها هستند و در واقع تهران با تقویت پدافند هوایی خود با سیستم‌های پیشرفته، به دنبال تحمیل هزینه سنگین به هر قدرتی است که سعی در حمله به آن داشته باشد.

جنگنده‌های جدید وضع موجود را تغییر خواهند داد؟

ایران قصد دارد به زودی سه جنگندهجدید خریداری کند: میگ-۲۹ روسی، جی-۱۰سی چینی و سوخو-۳۵ روسی. این خریدها برای مقابله با زرادخانه اسرائیل در نظر گرفته شده است که عمدتاً شامل اف-۱۵ ایگلز، اف-۱۶آی و نسل پنجم اف-۳۵آی -پیشرفته‌ترین جت جنگنده عملیاتی آمریکایی، به استثنای اف-۲۲ رپتور که صادرات آن توسط واشنگتن ممنوع شده- است.

در حالی که زرادخانه اسرائیل همچنان برتر خواهد ماند، اما کاهش این فاصله تأثیر استراتژیک تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت. میگ-۲۹ روسی، یکی از برجسته‌ترین جنگنده‌های نسل چهارم، که برای ایرانی‌ها کاملاً جدید نیست. پس از جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ و به دلیل فروپاشی ارتش عراق، تعدادی از خلبانان عراقی و جنگنده‌هایشان به ایران گریختند. تهران این جنگنده‌ها را توقیف و به ناوگان نیروی هوایی خود اضافه کرد. تخمین زده می‌شود که تهران بین چهار تا هفت میگ-۲۹ را به این روش به دست آورده باشد. تهران هم‌چنین تعدادی از همین مدل را مستقیماً از روسیه در نیمه اول دهه ۱۹۹۰ تهیه کرد.

میگ-۲۹ در اواخر دهه ۱۹۷۰ طراحی و در اوایل دهه ۱۹۸۰ در دوران اتحاد جماهیر شوروی وارد خدمت شد. این جنگنده به عنوان یک جنگنده برتری هوایی در برابر جنگنده‌های آمریکایی از همان نسل، مانند F-۱۵ و F-۱۶ در نظر گرفته شده بود.

این هواپیما با دو موتور توربوفن RD-33 توسعه داده شده که به آن سرعت بالایی تا ۲.۲۵ ماخ و برد رزمی ۷۰۰ کیلومتر بدون نیاز به مخازن سوخت خارجی می‌دهد. این جنگنده هم‌چنین از قدرت مانور بالایی برخوردار است؛ ویژگی‌ای که آن را در نبردهای هوایی نزدیک متمایز می‌کند.

با این حال، سیستم‌های الکترونیکی آن طبق استانداردهای مدرن قدیمی تلقی می‌شوند. در طول دهه‌ها، میگ-۲۹ دستخوش مجموعه‌ای از اصلاحات شده و برخی از انواع آن به نسخه‌های چند منظوره تبدیل شده‌اند، به ویژه میگ-۲۹S که گمان می‌رود ایران اخیراً آن را به دست آورده است. این مدل دارای رادار پیشرفته‌تر، ظرفیت حمل سلاح بیشتر و بهبود سیستم‌های ناوبری و هدایت آن است.

اگر این نقل‌وانتقالات تأیید شوند، توانایی ایران را برای شرکت در نبردهای هوایی علیه دشمنانی مانند F-16‌های اسرائیل و حتی مقابله با پهپادها و موشک‌های کروز که به حریم هوایی ایران نفوذ می‌کنند، به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.

اما با وجود پیشرفت‌ها، میگ-۲۹ هم‌چنان یک راه حل موقت است و قادر به برابری با برتری کیفی در برابر جنگنده‌های اسرائیلی در محیط‌های جنگی پیشرفته تحت سلطه جنگنده‌های دوربرد یا سیستم‌های هشدار اولیه پیشرفته نیست.

تجربیات میدانی گذشته، تفاوت در توانایی‌های بین میگ-۲۹ و هم‌تایان غربی آن را نشان می‌دهد. در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱، هواپیماهای آمریکایی توانستند میگ-۲۹ها را از برد بیش‌تری شناسایی و با آن‌ها درگیر شوند. و در نبرد ناتو علیه یوگسلاوی در سال ۱۹۹۹، یک اف-۱۶ یک میگ-۲۹ را با موشک میان‌برد AMRAAM-۱۲۰ سرنگون کرد، صحنه‌ای که به نمونه‌ای کلاسیک از اهمیت برتری الکترونیکی و برد جنگی تبدیل شد.

با این وجود، میگ-۲۹ همچنان در خدمت چندین کشور از جمله هند، دومین اپراتور بزرگ پس از روسیه و اوکراین است که سیستم‌های تسلیحاتی و راداری خود را اصلاح کرده است. میگ-۲۹ همچنان یک گزینه اقتصادی مناسب برای کشورهایی است که به دنبال یک جت جنگنده موثر و کم هزینه هستند، زیرا نگهداری آن نسبتاً آسان است و قطعات یدکی آن به راحتی در دسترس است، اگرچه تحریم‌ها علیه روسیه گاهی اوقات می‌تواند زنجیره‌های تأمین و پشتیبانی فنی را مختل کند.

درجستجوی جت‌های جنگنده پیشرفته‌تر

در حالی که بدون شک دستیابی به میگ-۲۹ قابلیت‌های نیروی هوایی ایران را در برهه‌ای حساس تقویت خواهد کرد، اما به تنهایی کافی نیست. بنابراین، ایران برای جت جنگنده پیشرفته J-10C به چین روی آورده است، جتی که پس از ادعای پاکستان مبنی بر سرنگونی جنگنده‌های رافال هندی با J-10C ساخت چین -که مجهز به موشک هوا به هوای دوربرد PL-15 هستند- در جریان رویارویی اخیر بین دو کشور در ماه مه گذشته، به عنوان «قاتل رافال» شناخته می‌شود.

با افزایش گزارش‌ها در مورد علاقه ایران به جت جنگنده چینی، نیوزویک در ژوئیه گذشته به نقل از سخنگوی وزارت دفاع چین اعلام کرد که کشورش آماده است هواپیماهای خود را به «کشورهای دوست» عرضه کند -البته بدون اشاره صریح به تهران. شایان ذکر است که ایران و چین پیش از این در سال ۲۰۱۵، زمانی که تهران قصد داشت حداقل ۱۵۰ جت جنگنده چینی خریداری کند، در دستیابی به توافق برای جت‌های جنگنده شکست خورده بودند. با این حال، این معامله به دلیل اختلاف نظر در مورد شرایط پرداخت به تعویق افتاد.

تهران بعداً هدف خرید خود را به ۴۰ فروند از این جت‌های جنگنده چینی و سپس به تنها ۱۰ فروند به عنوان یک دسته آزمایشی اولیه کاهش داد. اگر ایران در دستیابی به جت جنگنده پیشرفته نسل چهارم چینی موفق شود، گامی مهم در نوسازی نیروی هوایی خود خواهد داشت و می‌تواند به طور بالقوه شکاف قابل توجهی را در قابلیت‌های نظامی هوایی خود پر کند. این جت جنگنده چند منظوره تک موتوره دارای حداکثر سرعت تقریباً ۲ ماخ (۲۱۰۰ کیلومتر در ساعت) است. به عنوان یک هواپیمای چند منظوره، قادر به حمل موشک‌های هوا به زمین و هوا به هوا است و معادل چینی انواع جدیدتر F- ۱۶ مانند Block ۷۰ محسوب می‌شود که اغلب با آن مقایسه می‌شود.

این هواپیما دارای دو ویژگی کلیدی است. اول، از یک رادار آرایه اسکن الکترونیکی فعال (AESA) دوربرد استفاده می‌کند که نیاز به تنظیمات حسگر مکانیکی برای کسب اطلاعات را از بین می‌برد. دوم، توانایی آن در حمل موشک‌های هوا به هوای دوربرد، آن را در نبرد غیر بصری مؤثر می‌کند و به این هواپیما اجازه می‌دهد بدون مشاهده بصری مستقیم خلبان از هدف، موشک پرتاب کند. به عنوان مثال، می‌تواند موشک دوربرد BL-15 را حمل کند که در نسخه چینی ۲۰۰ کیلومتر و در نسخه‌های صادراتی تقریباً ۱۴۰ کیلومتر برد دارد. این موشک توسط پاکستان به دلیل سرنگونی جنگنده‌های رافال در درگیری اخیر پاکستان و هند، مورد تقدیر قرار گرفته است.

علاوه بر این، گزارش‌های متعددی نشان می‌دهد که جت جنگنده چینی به لطف طراحی متمایز بال دلتا، از نظر آیرودینامیک و قابلیت‌های پرواز در سرعت پایین از F- ۱۶ پیشی می‌گیرد. بال دلتا به هواپیما اجازه می‌دهد تا با سرعت بالا و پایداری خوب در زوایای تند پرواز کند، در حالی که دو بالچه کوچک در جلوی بال‌های اصلی (بال‌های کنراد) مانورپذیری را بهبود می‌بخشند و به کنترل و پایداری دینامیکی کمک می‌کنند.

با این حال، F- ۱۶ سابقه طولانی در عملیات جنگی دارد و از زمان استقرار اولیه خود، اثربخشی‌اش را در جنگ‌های متعددی ثابت کرده است. به طور خاص، از نظر پنهان‌کاری نسبت به جنگنده چینی برتر است. بنابراین، F- ۱۶ می‌تواند هواپیماهای دشمن را حتی در برد نزدیک شناسایی کند، بدون اینکه دومی از حضور آن آگاه شود.

این بدان علت است که حتی با یک رادار دوربرد، از نظر فنی امکان کاهش توانایی شناسایی رادار با افزایش فاصله وجود دارد. بنابراین، F- ۱۶ می‌تواند به دلیل قابلیت‌های پنهان‌کاری و ردپای راداری کم خود به هواپیمای دشمن نزدیک شود.

در نبرد میان این دو جنگنده، نتیجه مورد انتظار می‌تواند بسته به سناریوی درگیری متفاوت باشد. قابل تصور است که J- ۱۰ به برد رادار طولانی خود متکی باشد و به آن اجازه دهد جنگنده‌های دشمن را از فاصله دور شناسایی کند. در نبرد بسیار نزدیک، جنگنده چینی ممکن است به دلیل چابکی خود از نظر مانورپذیری برتری داشته باشد، در حالی که F- ۱۶ به قابلیت‌های پنهان‌کاری و کارایی عملیاتی خود وابسته باشد.

گزینه اصلی نوسازی

این ماجرا ما را به سومین جنگنده‌ای می‌رساند که ایران به خرید آن علاقه‌مند است: سوخو-۳۵، یک جنگنده پیشرفته نسل چهارم (۴.۵) روسی و یکی از بهترین جنگنده‌های موجود در زرادخانه روسیه. سال‌هاست که تهران به خرید این جنگنده ابراز علاقه کرده و برخی منابع حتی تأیید کرده‌اند که تهران هزینه این معامله را پرداخت کرده است. با این حال، مسکو به دلایل مختلف - عمدتاً تحت فشار آمریکا و اسرائیل- تحویل آن را به تعویق انداخته است. این امر باعث شد محافل دیپلماتیک و رسانه‌ای ایران نارضایتی خود را از امتناع روسیه از تحویل این هواپیما به ایران، علیرغم همکاری گسترده ایران با روسیه پس از جنگ اوکراین، ابراز کنند.

با این حال، اظهارات اخیر ایران نشان می‌دهد که تهران همچنان به این جت جنگنده روسی به عنوان گزینه اصلی خود برای نوسازی نیروی هوایی خود متعهد است. با توجه به قابلیت‌های قابل توجه آن، Su-35 احتمالاً چالش قابل توجهی برای برتری هوایی اسرائیل در هرگونه درگیری هوایی بالقوه بین دو طرف ایجاد خواهد کرد. این جنگنده با سرعت تقریبی ۲.۳ ماخ، از همتایان خود، رافال فرانسوی و اف-۱۶ آمریکایی پیشی می‌گیرد. علاوه بر این، به یک سیستم پیشرفته اقدامات متقابل الکترونیکی مجهز است که برای فریب و گیج کردن شبکه‌های راداری طراحی شده است و تشخیص آن را دشوار می‌کند.

این جنگنده هم‌چنین دارای قدرت مانور برتر است که آن را در نبردهای نزدیک مؤثرتر می‌کند. با این حال، در نبردهای غیر بصری، F- ۱۶ از طریق فناوری‌های پیشرفته هدف‌گیری و سیستم‌های راداری که سلاح‌ها را مستقل از خود هواپیما هدایت می‌کنند، برتری خود را اثبات می‌کند. ژوئن گذشته، اوکراین ادعا کرد که یکی از F- ۱۶های این کشور با موفقیت یک Su-35 را سرنگون کرده است، اگرچه این ادعا به طور مستقل تأیید نشده است.

نیاز به یک سیستم هوایی یکپارچه

صرف نظر از این‌که آیا ایران در دستیابی به همه این جت‌های جنگنده موفق می‌شود یا خیر، صرف داشتن هواپیما تضمین کننده برتری هوایی نیست. اثربخشی هر نیروی هوایی به یک سیستم یکپارچه پشتیبانی لجستیکی، فنی و اطلاعاتی بستگی دارد.

مهم نیست که یک جت جنگنده چقدر پیشرفته باشد، موضوع این است که این جنگنده‌ها به یک شبکه راداری پیشرفته نیاز دارد تا آگاهی میدانی کاملی از مواضع و حرکات دشمن در هوا به آن ارائه دهد. علاوه بر این، پدافند هوایی زمین پایه، از جمله سیستم‌های موشکی کوتاه برد، میان برد و بلند برد، سپر محافظی برای این هواپیماها و پایگاه‌هایی که از آن‌ها عملیات انجام می‌دهند، فراهم می‌کند. اگر این شبکه وجود نداشته باشد یا هماهنگی ضعیفی داشته باشد، هواپیماها صرف نظر از سرعت یا قابلیت‌های تسلیحاتی‌شان، به اهداف آسانی برای هرگونه حمله غافلگیرانه تبدیل می‌شوند.

این امر اهمیت داشتن زیرساخت هوایی جامع کشور را که شامل مراکز فرماندهی و کنترل و ارتباطات امن، سیستم‌های هشدار اولیه و هواپیماهای شناسایی و نظارتی است که واحدهای هوایی، زمینی و دریایی را به هم متصل می‌کنند، برجسته می‌کند. بدون این قابلیت همکاری، هواپیماها در انزوای تاکتیکی عمل می‌کنند و اثربخشی رزمی آن‌ها به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد. علاوه بر این، آموزش خلبانی، تهیه قطعات یدکی، تعمیر و نگهداری منظم و سوخت‌گیری نیز به همان اندازه عناصر حیاتی هستند.

مقامات ایرانی قطعاً از این نیازها آگاه هستند و همچنین درک می‌کنند که مسیر نوسازی نیروی هوایی پس از دهه‌ها افول، آسان نخواهد بود. در همین حال، ایالات متحده و اسرائیل همچنان به فشار بر تأمین‌کنندگان بالقوه ایران، در درجه اول چین و روسیه، برای جلوگیری از این تلاش‌ها ادامه خواهند داد. برخلاف موفقیت ایران در توسعه صنایع موشکی و پهپادی خود، جت‌های جنگنده به فناوری‌های پیشرفته‌تر و سرمایه‌گذاری‌های بسیار بزرگ‌تری نیاز دارند، به این معنی که تهران برای تأمین نیازهای خود برای مدت طولانی باید به متحدان خارجی خود تکیه کند.