این مذهب قدیمی جهان اسلام نه فرعی از اهل سنت است نه از شیعه منشعب شده است.امروزه بسیاری برای تخفیف این مذهب آنها را به خوارج منسوب می‌کنند و یا حتی نویسندگان بی غرض آنها را فرقه‌ای از خوارج می‌دانند در حالی که امروز خود علمای اباضی از این مساله یعنی نسبت دادن آنها به خوارج احراز می‌کنند.به جواب سوال برگردیم:می‌دانیم که پس از ماجرای حکمیت در جنگ صفین، گروهی در جهان اسلام تشکیل شدند که به خوارج مشهورند.

در ادبیات اباضی خوارج را اهل محکمه می‌دانند. به هر حال خوارج یا همان اهل محکمه در سال ۳۷ هجری قمری پس از پذیرش حکمیت توسط لشکر حضرت علی علیه السلام تشکیل شدند. اولین رهبر خوارج عبدالله بن وهب راسبی بود که در سال ۳۸ هجری قمری در جنگ نهروان کشته شد. عبدالله بن وهب راسبی از ازدیان #عمان بود (ازدیان اصالتا یمنی هستند و قبایل تاثیرگذاری در صدر اسلام بودند. قبایل اوس و خزرج نیز ازدی بودند).با تغلب امویان در جهان اسلام و تبدیل شدن نظام خلافت به حاکمیت موروثی و قبیله‌ای اموی، اهل محکمه مهم‌ترین اپوزیسیون آنها شدند، و بعضا با خشونت و افراط زیاد با اموی‌ها بر خورد می‌کردند.با دسیسه امویان، خوارج به چند گروه از جمله ازارقه، نجدات و برخی از گروه‌های میانه‌رو تقسیم شدند. حجاج بن یوسف یکی از وزاری سیاس امویان در زمان عبدالملک بن مروان، اقدام به تقویت گروه میانه‌رو خوارج یا اهل محکمه در بصره کرد.

بصره که ارتباط تاریخی با عمان داشت و منطقه‌ای عمانی‌نشین در خود جای داده بود، محل نشو و نمو عمانی‌ها در جهان اسلام شده بود. یکی از این عمانی‌ها به نام عبدالله بن اباض(متوفی: ۸۶ هجری قمری) که از قضا از خوارج بود و جز سران میانه‌رو به حساب می‌آمد با امویان در بین ۴۰ تا ۸۰ هجری قمری ارتباط پنهانی برقرار کرد و بر اعتبار او افزوده شد.اما علمای امروزی اباضیه، عبدالله بن اباض را بنیان گذار اباضیه نمی‌دانند.

اما بنیان‌گذار اباضیه کیست؟

جابر بن زید ازدی عمانی (متوفی: ۹۳ هجری قمری) یکی دیگر از عمانی‌های قبایل ازدی بود که در کشاکش جنگ‌های خلافت و تغلب امویان از عمان به منطقه عمانی نشین (جوف الخمیله) بصره نقل مکان کرد، و دنبال اصلاح جامعه اسلامی البته نه از تصاحب حکومت بلکه به ادعای اباضیان همان الگوی پیامبر گرامی اسلام یعنی از طریق ایجاد امت و از مسیر دعوت به اصول اسلام رفت. به همین سبب اباضیان را اهل دعوت نیز می‌نامند!جابر توانست مسلمانان زیادی را به خود جلب کند و طلبه‌های زیادی از نقاط مختلف جهان اسلام دنبال تعالیم او رفتند. بسیاری از این طلاب از خوارج بودند چنانچه که از شیعیان و... دیگران نیز حضور داشتند. از مشهورترین شاگردان او که از خوارج بودند، عبدالله بن اباض از اهل محکمه میانه‌رو بود.اما عبدالله بن اباض هیچ نقش اساسی و بنیادین در مکتب اباضی ندارد و آثار مکتوب و قابل توجهی از او جز یک نامه به عبدالملک بن مردان خلیفه اموی وقت وجود ندارد، ولی نام مذهب اباضیه از او گرفته شده است، در حالی که خود علمای امروزی اباضی شخص جابر بن زید را بنیان گذار این مذهب می داند.

اگرچه علمای اباضی عمان، جابر بن زید را تحت تاثیر تعالیم عبدالله بن وهب راسبی اولین رهبر خوارج می‌دانند و خاستگاه عمانی را دلیل نزدیکی عقیده می‌دانند ولی جابر را از خوارج نمی‌دانند، اگرچه او نیز مانند عبدالله بن وهب راسبی خلفای راشدین را ائمه مسلمانان نمی‌دانست و تشابه عقیده با او داشت، ولی جابر جز خوارج نبود، بلکه بعدها خوارج شاگردان او شدند.تا تقریبا ۲۵۰ هجری قمری از اباضیه به نام‌های مختلف از جمله اهل دعوت یاد می‌کردند. امام مسلمانان پیرو اهل دعوت در شمال آفریقا این فرقه را اباضیان نامیدند و منسوب به عبدالله بن اباض دانستند. در خود عمان نیز در سده‌ی چهارم شخصی به نام ابوسعید کدمی این مذهب را به عبدالله بن اباض منسوب کرد و چنین شد که نام اباضی بر آنها ماند.به نظرم نمی‌توان تاثیر خوارج بر جابر بن زید و جانشینش ابوعبیده را نادیده گرفت.