فرارو- از دو مرکز تجاری در مجاورت کاخ گلستان تا هتلی در نزدیکی ارگ کریمخان؛ سازه‌های تازه‌ساز یکی پس از دیگری حریم آثار تاریخی را تهدید می‌کنند. پس از بالا گرفتن نگرانی فعالان میراث فرهنگی، وزیر در نهایت دستور توقف ساخت‌وساز در اطراف کاخ گلستان را صادر کرد.

به گزارش فرارو، وقتی مجوزهای میراث فرهنگی برای ساخت دو مرکز تجاری در حریم کاخ گلستان دست‌به‌دست شد، بسیاری از فعالان میراث فرهنگی نسبت به خطر حذف این مجموعه تاریخی از فهرست میراث جهانی هشدار دادند. اما ریشه این نگرانی چیست؟

تهران این روزها با بحران جدی آب روبه‌روست. کاهش منابع زیرزمینی و برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، جای جای پایتخت را در معرض فرونشست قرار داده. این پدیده‌ای است که می‌تواند خیابان‌ها، سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری را ببلعد. در چنین شرایطی، ساخت‌وساز در مجاورت آثار تاریخی تنها سرعت تخریب و آسیب‌پذیری آن‌ها را افزایش می‌دهد.

اکنون وزیر میراث فرهنگی با صدور دستور توقف این پروژه‌ها، از پیگیری قضایی موضوع و تشکیل کمیته‌ای ویژه برای بررسی تخلفات خبر داده است. اما یک پرسش محوری پابرجاست؛ چرا این مجوزها صادر شد و مسئولیت این تصمیم بر عهده چه کسی است؟

احمد ابوحمزه، عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان و فعال میراث فرهنگی، در گفت‌وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخته است:

شهرداری قبل از صدور مجوز از میراث فرهنگی استعلام می‌گیرد

احمد ابوحمزه به فرارو گفت: «طبق مصوبه فرآیند صدور پروانه مرمت و احیا و تعیین کاربرد بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تهران شورای شهر در سال ۱۴۰۲ در شهر تهران و سایر شهرهای مانند شهر ری و شمیرانات ، برای هر بنایی، شهرداری موظف است قبل از صدور مجوز ساخت یا حفاری، از میراث فرهنگی استعلام بگیرد. این مصوبه شامل همه بناها می‌شود، چه ارزشمند باشند و چه میراثی. استعلامات همیشه از میراث فرهنگی توسط شهرداری انجام می‌شود، اما در برخی موارد، این مجوز های توسط میراث صادر می‌شود یا دقت لازم در بررسی‌ها رعایت نمی‌گردد. سپس، زمانی که فعالان میراث فرهنگی اعتراض می‌کنند، میراث فرهنگی به فکر می‌افتد.»

او افزود: «این اقدام، نگاهی هست که تک تک شهروندان نیز باید انجام دهند. اگر بنایی را مشاهده کردند که به فرهنگ، هنر، تاریخ و هویت یک شهر مربوط است، باید تلاش کنند آن را حفظ کنند و با کنشگری، اطلاع‌رسانی و معرفی، مانع آسیب رسیدن به آن شوند. چنین اقداماتی می‌تواند به حفظ میراث فرهنگی کمک شایانی کند.»

میراث فرهنگی همچون میراث خانوادگی ماست

این کنشگر میراث فرهنگی گفت: «اگر شی یا وسیله ای از پدر بزرگ یا مادربزرگ که درگذشته و به عالم باقی رفته است برای خانواده باقی مانده باشد، برای مثال حتی یک تسبیح ساده یا یک عینک قدیمی، به آن میراث اجدادمان می‌گوییم و آن را حفظ می‌کنیم. میراث فرهنگی نیز به همین شکل، دارایی‌ های است که از گذشتگان باقی مانده و باید برای آیندگان حفظ و نگهداری شود.»

او افزود: «در محله‌های قدیمی تهران یا شهر تاریخی ری، یا در مورد بناهای ثبت میراث شده و حتی بناهای غیرثبت شده که دارای ارزش تاریخی هستند، باید بیش از پیش برای حفظ آن‌ها تلاش کنیم و به آن‌ها بها دهیم. ما به عنوان ملتی با فرهنگ و میراث کهن، باید اولویت را به حفظ آثار بدهیم و طبق قوانین میراث فرهنگی عمل کنیم. برای مثال، اگر قانونی می‌گوید یک سازه و بنا در دوطبقه ساخته شود، باید رعایت کنیم و بدون مجوز، طبقات اضافی نسازیم این نکته حتی در مناطق اطراف بناهای تاریخی نیز باید رعایت شود.»

میراث فرهنگی در معرض خطر سودجویان است

ابو حمزه‌ گفت: «مدیریت شهری می بایست به همشهریان یا مالکان خانه‌های تاریخی و میراثی امکانات بیشتری بدهد. در مصوبه فرآیند صدور پروانه مرمت و احیا و تعیین کاربرد بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تهران مصوب اسفند ۱۴۰۲، به خانه‌های میراثی و ارزشمند امتیازات زیادی داده شده است؛ به عنوان مثال، نیازی به ساخت پارکینگ یا پرداخت عوارض ندارند. این اقدامات کمک می‌کند تا بناهای تاریخی بیشتر حفظ شوند.»

او افزود: «با این حال، سودجویان همیشه حاضر هستند و تنها به دنبال منفعت شخصی خودهستند، بدون توجه به میراث فرهنگی و قوانین مربوط و سعی می‌کنند از ضوابط و قوانین بهره‌برداری بیشتری برای منافع خودکنند.»

وقتی موردی خبرساز شد مجوزها بازنگری می‌شوند

این هیات علمی دانشگاه گفت: «تمام تصمیمات در حوزه مجوز ساخت و ساز در حریم آثار تاریخی ثبت شده در اختیار میراث فرهنگی است. اما اگر نهادی بدون مجوز میراث اقدام به ساخت کند، میراث فرهنگی می‌تواند علیه هر نهادی شکایت کند و اجازه ساخت و ساز ندهد. بنابراین، میراث فرهنگی باید ضوابط و مقررات را جدی‌تر بگیرد و سازماندهی و نظارت خود را افزایش دهد تا آثار تاریخی آسیبی نبینند.»

او افزود: «نباید تنها زمانی که کنشگران میراث فرهنگی وارد میدان می‌شوند و مساله تیترخبری می‌شود، به فکر دقت بیشتر در صدور مجوز بیفتیم. میراث فرهنگی باید ارزش بناهایی مانند کاخ گلستان را درک کند. این بنا ثبت جهانی شده و اهمیت آن چندین برابر است. مسیولین با شناخت حریم درجه یک و دو آثار و نظارت بیشتر، می‌توانند به مردم اطمینان دهند و از تخلفات بعدی جلوگیری کنند. نگاه کنشگران این است که میراث فرهنگی باید با امکانات بیشتر نظارت دقیق‌تری داشته باشد.»

تهران هم در معرض فرونشست است/ ساخت مترو به برج طغرل و چشمه‌علی آسیب زد

ابوحمزه گفت: «اصفهان نمونه‌ای از شهری است که امروزه آثار تاریخی‌اش تحت تهدید فرونشست زمین قرار دارد و احتمال دارد چنین مسائلی در تهران نیز تکرار شود. نمونه بارز آن، مسیر مترو در نزدیکی برج طغرل و چشمه علی بود که به بناهای تاریخی آسیب رساند. در چنین نقاطی بهتر بود مترو روی زمین ساخته شود، در حالی که امکان داشت و از نظر فنی ممکن بود. با چهار جاده موجود به سمت شهرری ، می‌توانستیم یک مسیر را برای مترو استفاده کنیم، مانند بسیاری از نقاط دیگر دنیا.»

او افزود: «یکی از مشکلات اساسی، نبود پیوست فرهنگی در شروع کارهای عمرانی است. رعایت پیوست فرهنگی در فعالیت‌های عمرانی که منفعت عمومی دارند ضروری است؛ چرا که میراث فرهنگی با منفعت عمومی و هویت شهری پیوند مستقیم دارد. بدون رعایت این پیوست، همان بلایی که بر بناهای تاریخی اصفهان و یا شهر ری آمد، ممکن است برای تهران نیز رخ دهد.»

چشمه علی را حفر چاه و عملیات عمرانی خشکاند

این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی گفت: «در شهر ری، چشمه علی خشک شده است؛ بخشی از این مسئله به کم‌آبی و حفر چاه‌های اطراف بازمی‌گردد، اما عمده دلیل، فعالیت‌های عمرانی و از بین رفتن مادرچاه‌ها بوده است. نباید فراموش کنیم که ایران سرزمینی خشک است و از دیرباز با قنات و قناعت، آب تامین می‌شده است. داریوش بزرگ نیز در کتیبه‌ای به این موضوع اشاره کرده و از محافظت ایران در برابر خشکسالی سخن گفته است.»

او افزود: «ما در گذشته به سختی از قنات‌ها آب برداشت می‌کردیم و حالا قدر آن را نمی‌دانیم. اکنون منابع آب محدود شده و سطح آب های زیرزمینی پایین می‌رود، در نتیجه بناهای تاریخی در معرض خطر قرار دارند.»

بناهای تاریخی می‌توانستند ستونی از اقتصاد کشور باشند

ابوحمزه گفت: «این بناهای تاریخی می‌توانستند منبع درآمد قابل توجهی برای کشور باشند. به جای تمرکز صرف بر کشاورزی، می‌توانستیم با توسعه گردشگری و جهانگردی، اشتغال و درآمد بیشتری ایجاد کنیم. میراث فرهنگی می‌تواند نقش بزرگی در اقتصاد ایران ایفا کند. اگر کشور گردشگرپذیر شود، پول برای واردات محصولات کشاورزی داریم و امکانات بیشتری فراهم می‌گردد و آنقدر آب دربخش کشاورزی هدر نمی رود.»

در نهایت او تاکید کرد: «با ادامه کاهش منابع آب، نه تنها کشاورزی آسیب می‌بیند بلکه بسیاری از آثار تاریخی و میراث فرهنگی ما نیز نابود خواهد شد. این مساله همچون زنجیره‌ای است که اگر به آن توجه نکنیم و چاره‌ای نیاندیشیم، بخش عظیمی از ایران از بین خواهد رفت.»

خبرنگار : طناز سادات حسینی‌فر