معماری آب‌رسانی در باغ چهل‌ستون

توسط محققین دانشگاهی بررسی شد

طراحی باغ ایرانی، یکی از راه­کارهای ورود آب به فضا در معماری ایران بوده است. همان­‌طور که از تعریف باغ برمی­‌آید، آب یکی از چند عنصر اصلی تشکیل‌­دهنده کلیت باغ ایرانی است. بنابراین توجه به چرخش و فرم نمایش آب در فضا کاملاً موردتوجه معمار باغ­‌ساز بوده است.

باغ چهل‌ستون به‌­عنوان نمونه‌­ای شاخص، باغی است که در دوره صفوی در دارالسلطنه اصفهان احداث شد. توجه به چگونگی تأمین آب این باغ و مدیریت آن، به‌­عنوان بخشی از نظام پیچیده مدیریت آب دورة صفویان در پایتخت، حائز اهمیت است. چراکه به‌طورکلی، مدیریت زمانی و حجمی آب­‌ها و همچنین ساختار حکمرانی آب در اصفهان دوره صفوی قابل­‌توجه است.

پژوهشگران کشورمان، در پژوهشی به بررسی بخشی از این نظام، یعنی مدیریت آب در باغ‌­های صفوی و به­‌طور خاص باغ چهل‌ستون پرداخته‌اند. این پژوهش در پی یافتن پاسخی برای این پرسش بوده است که مدیریت و طراحی چرخش آب در باغ چهل‌ستون به چه صورت بوده است؟ درواقع با توجه به تخریب ساختار اصلی آب­‌رسانی به مجموعه سلطنتی، در این پژوهش، چگونگی تأمین آب برای آبیاری این مجموعه عظیم و همچنین حضور زیبایی­‌شناسانه آب در ساختار باغ مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

این پژوهش از نوع پژوهش‌­های تاریخی بوده و هدف آن نیز، توسعه‌­ای عنوان شده است. در این تحقیق، برای جمع‌آوری داده‌های موردنیاز، از بررسی میدانی به همراه مطالعات اسنادی (کتابخانه‌­ای و اینترنتی) استفاده شده است.

در این جهت، ابتدا در یک بررسی مروری به مفهوم باغ ایرانی و نقش آب در آن پرداخته شد. سپس با بررسی میدانی باغ چهل‌ستون، استفاده از اسناد و مدارک تاریخی، بهره‌گیری از گزارش کاوش­های باستان­‌شناسی و استفاده از جدیدترین پژوهش‌­های این حوزه مطالعاتی، معماری شکل­‌گرفته پیرامون آب و ساختار آب­رسانی به این باغ در دوره صفویه بررسی و بازسازی شد.

بر اساس نتایج این مطالعه، در باغ چهل‌ستون به‌­عنوان یکی از نمونه­‌های شاخص باغ‌­سازی ایرانی، از بازی آب­‌های ایستا و جاری با دو هدف کاربردی و زیبایی­‌شناختی بهره گرفته شده است. توجه به تنوع شکل­‌های نمایش آب، در کنار بحث اهمیت کاربردی آن، نشان از توجه بالای صفویان به مباحث زیبایی­‌شناسانه دارد.

دکتر محمد ابراهیم زارعی، دانشیار گروه باستان­‌شناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینای همدان که با همکاری پژوهشگری دیگر به انجام این تحقیق پرداخته‌اند، می‌گویند: «آب­‌های ایستا که آینه‌­ای برای بازتاب رقص نور و سایه هستند در بخش­‌های گوناگون این بنا آرام گرفته‌­اند؛ ازجمله استخرهای بزرگ شرقی و غربی عمارت، دو حوض مرمرین ایوان جلوی عمارت و حوض­های کوچک جبهه­‌های شمالی و جنوبی که نقطه سکونی برای آب در حال حرکت در کانال­‌ها به شمار می­‌روند. همچنین دو حوض جبهه جنوبی که یکی صفوی و دیگری مربوط به دوره قاجار است، و در موقعیتی دورتر از عمارت و در مسیر شاخه آب ورودی به باغ از جبهه جنوبی قرار دارند».

این محققین می‌افزایند: «آب­‌های جاری در دو رشته کانال با عرض و عمق متفاوت در اطراف عمارت به چرخش درمی­‌آیند. شیوه­‌ای که برای ورود آب از استخر بزرگ غربی به کانال­‌ها طراحی‌شده بسیار جالب‌توجه است: به‌ویژه با در نظر گرفتن تعبیه شترگلوهایی که حجم و دبی آب ورودی را تعیین می­‌کنند».

طبق نتایج بررسی‌های محققین فوق، از دیگرگونه‌های بازی با آب در این باغ، تعبیه آب­نماهایی با فواصل منظم در وسط کانال­‌ها است که با بهره از قوانین فیزیکی حرکت و فشار آب، معمار را در دستیابی به اهداف زیبایی­‌شناسانه اشیاری نموده‌­اند.

زارعی و همکارش می‌گویند: «تأمین آب باغ از سه منبع مختلف نیز دقت بالای ساختار مدیریت آب را در این دوره نشان می­‌دهد، که برگرفته از طومار تقسیم آب شیخ بهایی است. منبع اول نهر «فدن» یا «فدین» است که از ضلع شمال غربی باغ وارد شده، در امتداد شمال باغ ادامه می‌یابد و از ضلع شمال شرقی خارج می‌­شود. منبع دوم «جوی­‌شاه» یا «جوب­‌شاه» که مختص مجموعه سلطنتی است و بر اساس طومار، باغ چهل‌ستون 8 سهم از 224 سهم آن را دارد. منبع سوم نیز آبی است که از طریق تنبوشه­‌هایی از کوه صفه و هزارجریب به این منطقه واردشده و از ضلع جنوبی وارد باغ چهل‌ستون می­‌شده است. وجود این منابع مختلف آبی (به­‌ویژه دو منبع فدن و جوی­‌شاه) نقش اصلی را در چگونگی طراحی ساختار باغ ایفا کرده است».

به گفته محققین فوق: «در برخی موارد در باغ‌های ایرانی، آب­‌تزیینی یا آب‌­نمادین و آب کاربردی مسیرهای متفاوتی داشته‌اند. این وضعیت در باغ پاسارگاد به بهترین شکل طراحی‌شده، اما در باغ­‌های ایرانی دوره اسلامی کمتر مشاهده می­‌شود. در باغ چهل‌ستون منبع آب مورد بهره برای آبیاری باغ از منبع آب عمارت، که آب تزیینی باغ را نیز تأمین می­‌کند، متفاوت است؛ این نیز میراثی از باغ‌­سازی پیش از اسلام ایران به­‌شمار می‌­رود. این امر به معنای هدررفت آب برای دست­یابی به زیبایی بصری نیست، زیرا خروجی آب این بخش وارد باغ و کرت­‌ها می­‌شد؛ بر این اساس اصل پرهیز از بیهودگی، که از اصول مهم معماری سنتی ایرانی بوده رعایت شده است».

گفتنی است یافته‌های مقاله علمی پژوهشی برگرفته از این مطالعه که به درک گوناگونی فرم­‌های نمایش و توجه صفویان به مباحث زیبایی­‌شناسانه، درکنار اهمیت کاربردی آب و صرفه­‌جویی در مصرف آب اشاره دارد، در فصلنامه «مطالعات شهر ایرانی اسلامی» از نشریات متعلق به جهاد دانشگاهی و منتشره توسط پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری به چاپ رسیده است.

گزارش: دکتر محمدرضا دلفیه

منبع: زارعی، م.ا. و سلطانمرادی، ز. 1396. آب در باغ ایرانی؛ بررسی معماری آب و ساختار آب­رسانی در باغ چهلستون اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(30): 56-43.