قصه گفتن برای کودکان، چه تاثیراتی دارد؟

کودکانی که قصه‌های بیشتری برای آنها گفته و یا خوانده شده، از نظر زبانی در سطح بالاتری قرار دارند.
شاید این طور بتوان گفت اولین مادری که برای کودکش لالایی خواند، قصه‌خوانی و قصه‌گویی برای کودکان را پایه‌گذاری کرد. قصه آهنگینی که به خلق شکلی از ادبیات شفاهی کودکان منجر شد. بعد از لالایی، قصه‌ها و متل‌های مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها همدم کودکان شد و آنها را با دنیای شیرین تخیل همراه کرد. مادران قدیم از روی غریزه مادری دریافته بودند که قصه‌ها آرامش را در وجود فرزندشان می‌نشاند. یافته‌ای که دانش امروز آن را با تمام قوا اثبات می‌کند و درصدد است با بررسی‌های روان‌شناسانه، والدین‌ پرمشغله امروز را به قصه‌خوانی و قصه‌گویی برای کودک بیش از پیش ترغیب کند. برونو بتلهایم روان‌شناس و پژوهشگر آمریکایی یکی از مهمترین اثرات قصه‌گویی برای کودکان را رشد هیجانی، عاطفی و سلامت روان کودک می‌داند و معتقد است قصه‌گویی و قصه‌خوانی برای کودک می تواند از مهمترین عوامل موفقیت و پیشرفت آنها در زندگی آینده‌شان باشد.
در سال‌های اخیر تحقیقات بسیاری در خصوص اهمیت قصه‌خوانی و قصه‌گویی برای کودکان انجام شده و اثرات بسیار مثبت آن در رشد فکری و روانی آنها به اثبات رسیده است. از این رو روان‌شناسان و کارشناسان تربیتی به والدین توصیه می‌کنند از همان سال‌های ابتدایی تولد، برای فرزندانشان قصه بگویند.
نوشین شعبانی روان‌شناس کودک، نویسنده و پژوهشگر، در خصوص اثرات بسیار زیاد قصه‌گویی و قصه‌خوانی برای کودکان می گوید: یکی از مهمترین اثرات قصه‌گویی و قصه‌خوانی برای کودکان ایجاد رابطه صمیمانه بین والدین و فرزند و رشد عاطفی اوست. به همین دلیل تاکید می‌شود حتما قصه‌خوانی برای کودک از سنین پایین شروع شود. حتی توصیه می‌شود مادر از دوران بارداری با جنین حرف بزند و برایش قصه بگوید. اگرچه جنین، مفهوم قصه را متوجه نمی‌شود اما اثرات عاطفی بسیاری برای مادر و جنین دارد و سبب آرامش هر دوی آنها می شود.‌
توجه به قصه‌گویی و قصه‌خوانی، همچنین در ایجاد پیوند بین کودک و کتابخوانی نقش موثری ایفا کند. والدین می‌توانند تا قبل از سن یک سالگی، قصه‌های کوتاهی را از بر کنند و برای فرزندشان بگویند و بعد از یک سالگی کتاب قصه را هم به زندگی کودکشان وارد کنند.‌
شعبانی می‌افزاید: می‌توان تا قبل از سن یک سالگی کتاب‌هایی از جنس پارچه و پلاستیک با شکل‌های رنگی و جذاب که مخصوص کودک است برای او تهیه کرد. این نوع محصولات برای شروع آشنایی کودک با کتاب و کتابخوانی مناسب است.
از سن یک سالگی کودک می‌تواند مفهوم قصه‌ها را درک کند اما همچنان تصاویر و عکس‌های رنگی برای او جذابیت بیشتری دارد. در کتاب‌های گروه سنی الف این ویژگی ها رعایت می‌شود. این روان‌شناس کودک ادامه می‌دهد: با بزرگتر شدن فرزندتان می‌توانید برایش کتاب‌هایی مناسب گروه سنی‌اش را تهیه کنید. توصیه می‌شود در سنین قبل از دبستان از کودک بخواهید گاهی او برای شما قصه بسازد و تعریف کند. این کار علاوه بر ایجاد احساس لذت و علاقه‌مندی به قصه‌گویی، در رشد خلاقیت او نیز بسیار موثر است.

الگوبرداری و تخلیه روانی
اولین هدف از قصه‌خوانی یا قصه‌گویی برای کودک ایجاد سرگرمی و حس فرح بخشی در اوست. ما برای کودک کتاب می‌خوانیم تا در دنیای قصه، لحظات شاد و لذت‌بخشی را تجربه کنند. اما با این عمل اهداف دیگری نیز محقق می‌شود. شعبانی می‌گوید: کودک خودش را با شخصیت‌های داستان همانند کرده و به اصطلاح همذات‌پنداری می‌کند. این همانند‌‌سازی با شخصیت داستان باعث تخلیه هیجانات، عقده‌ها و گره‌های روانی کودک و در نهایت آرامش او می‌شود. ضمن اینکه به‌طور ناخودآگاه مهارت‌هایی را به او یاد می‌دهد.
وی عنوان می‌کند: از طریق الگوبرداری از شخصیت، فرآیند یادگیری در کودک انجام می‌شود. از آنجا که این شخصیت‌ها، نقش الگو را برایش ایفا می‌کنند، رفتارهای مثبت را از آنها می‌آموزد، پا‌به‌پای شخصیت، با ماجرای داستان همراه می‌شود و در مسیر داستان تجربه‌اندوزی می‌کند.‌

کودک و قصه‌درمانی
اهمیت قصه در زندگی کودک به حدی است که امروزه روان‌شناسان برای درمان مشکلات روحی و روانی کودکان از شیوه قصه‌گویی به عنوان یک روش تخصصی شناخت احساسات کودکان و کشف عامل ایجاد مشکل در آنها استفاده می‌کنند. به عنوان مثال روان‌شناسان با تعریف کردن قصه‌هایی از حیوانات به درمان کودکانی می‌پردازند که مورد آزار جنسی قرار گرفته‌اند، با روش قصه‌گویی برای کودکان مبتلا به اوتیسم سعی می‌کنند جنبه‌های مثبت رفتاری را در آنها افزایش داده، اعتماد به نفسشان را بالا ببرند و توانایی در برقراری ارتباط معنادار با جهان اطرافشان را افزایش دهند. این روان‌شناس می‌افزاید: خوشبختانه استفاده از این شیوه در افزایش توانایی‌های کودکانی که بهره هوشی پایینی دارند هم نتایج اثربخشی به همراه داشته است.
همچنین از قصه‌ برای تسهیل روند درمانی مشکلات جسمانی کودکان هم استفاده می شود. به‌عنوان نمونه برای درمان کودکان دیابتی از قصه‌گویی دیجیتال استفاده می‌شود تا کودک از طریق قصه وضعیت زندگی و شرایط بیماری‌اش را در‌ک کرده و از روش‌های درمانی تبعیت کند. با قصه به کودکان توضیح داده می‌شود که بیماری، چه تغییراتی در زندگی فرد مبتلا ایجاد می‌کند، چه درمان‌هایی نیاز است و او چطور باید با آن مقابله کند. نتایج بررسی‌های مختلف نشان داده است که از طریق قصه‌گویی، سازگاری کودکان بیمار با شرایط و نحوه درمانشان بیشتر شده است.

تقویت خلاقیت و موفقیت تحصیلی
تحقیقات نشان داده است کودکانی که در کودکی با قصه و داستان پیوند داشته‌اند، در امور تحصیلی هم موفق‌تر هستند. نوشین شعبانی در این خصوص می‌گوید: یکی دیگر از فواید قصه‌خوانی و قصه‌گویی برای کودک، تقویت قدرت خلاقیت اوست. در کشورهای مختلف تحقیقات بسیاری در این مورد انجام شده و نتیجه مثبت آن به اثبات رسیده‌است. یکی از جنبه‌های پرورش خلاقیت در کودک، انجام اقداماتی در راستای افزایش قدرت تصویرسازی ذهنی، تخیل و تجسم اوست و قصه‌خوانی و قصه‌گویی درست، با تاثیرگذاری مستقیم، توانایی تصویرسازی و تخیل کودک و در نهایت قدرت خلاقیتش را تقویت می‌کند.‌
این روان‌شناس کودک با بیان اینکه در آموزش و پرورش نیز از سال‌های دور استفاده از قصه به عنوان یک ابزار مناسب در زمینه آموزش مباحث اخلاقی، ارزش‌ها و علوم مختلف مورد استفاده بوده است می‌گوید: خواندن و تعریف کردن قصه برای کودک سبب گسترش دایره واژگان او می‌شود. ضمن اینکه به‌طور غیرمستقیم نحوه استفاده از دستور زبان را به کودک آموزش می‌دهد. شعبانی می‌افزاید: مشاهده می‌شود کودکانی که قصه‌های بیشتری برای آنها گفته و یا خوانده شده، از نظر زبانی در سطح بالاتری قرار دارند. به همین دلیل تاکید می‌کنیم والدین در سنین قبل از دبستان حتما برای فرزند خود کتاب بخوانند تا فرآیند آموزش آنها در مراحل بعدی زندگی را تسهیل و تسریع کنند.
البته خوشبختانه در سال‌های اخیر موضوع آموزش قصه‌گویی صحیح برای مربیان مهدکودک‌ها و مراکز آموزشی کودکان مورد توجه قرار گرفته است. هر سال از سوی اداره بهزیستی و آموزش و پرورش مسابقات قصه‌گویی برای مربیان برگزار می‌شود و این نشان می‌دهد اهمیت قصه‌خوانی برای کودکان، شناخته شده و مورد توجه قرار گرفته است.
وی می‌افزاید: همانطور که می‌دانید یکی از ارکان اساسی آموزش به پیش دبستانی‌ها استفاده از هنر و قالب ادبیات شفاهی است. از این رو پیشنهاد می‌شود مربیان مهدکودک‌ها به قصه‌گویی شفاهی بیشتر از داستان‌خوانی روی بیاورند و در جمع برای بچه‌ها قصه بگویند.

انتخاب کتاب مناسب برای کودک
روان‌شناسان همواره بر قصه‌خوانی و قصه‌گویی برای کودکان تاکید دارند اما محقق شدن اثرات مثبت این عمل، در گروی انتخاب و بیان قصه مناسب است. از این رو انتخاب کتاب قصه یا داستان مناسبی که در کنار لذت‌بخشی، به رشد خلاقیت و پرورش ذهنی کودک هم کمک کند بسیار ضروری است. یکی از دغدغه‌های بزرگ خانواده‌های علاقمند به مطالعه و کتابخوانی، انتخاب کتاب مناسب برای کودکان است. برای یک انتخاب درست والدین باید توجه داشته باشند که کتاب حتما متناسب با سن و سال، نیاز و ویژگی‌های روحی و روانی کودک باشد و پدر و مادر سلیقه شخصی خودشان را در این امر دخیل نکنند.
شعبانی شناخت والدین از ویژگی‌های فرزندانشان در انتخاب ژانرهای مختلف کتاب‌های موجود در بازار را ضروری دانسته و می‌گوید: به عنوان مثال کودکان در سنین بالای ده سال برای ارضاء حس کنجکاوی و هیجان‌خواهی، به خواندن کتاب‌های ژانر وحشت روی می‌آورند. برخی والدین بدون اطلاع‌، فرزندانشان را از خواندن چنین کتاب‌هایی منع می‌کنند در حالی که این کتاب‌ها دقیقا به نیازهای وجودی این کودکان این رده سنی پاسخ می‌دهد. البته ذکر این نکته هم ضروری است که اگر کودک به مشکلات روحی و روانی مبتلاست یا از اضطراب و نگرانی مداوم یا فوبیا رنج می‌برد باید در انتخاب کتاب‌ها دقت بیشتری انجام شود.
این نویسنده و پژوهشگر در خصوص کتاب‌های مناسب مهارت‌آموزی کودکان می‌گوید: در سال‌های اخیر کتاب‌هایی در راستای آموزش مهارت‌های فردی و اجتماعی به کودکان وارد بازار شده است. کتاب‌هایی که کاملا مبتنی بر علم روان‌شناسی است و برای آموزش به کودکان بسیار موثر است. در واقع در کتاب‌هایی که برای سرگرمی برای کودکان نوشته می‌شود، اطلاع کلی نویسنده در خصوص ویژگی‌های روان‌شناختی رشد کفایت می‌کند اما در کتاب‌های مهارت‌آموزی، نویسنده از علم روان‌شناسی آگاهی کافی دارد و در نگارش کتاب اهداف روان‌شناختی و تاثیرگذاری روی کودک را نیز مورد توجه قرار می‌دهد؛ بنابراین توصیه می‌شود والدین این نوع کتاب‌ها را نیز در فهرست کتاب‌های کودکشان جای دهند.

مهمترین گام در ترویج فرهنگ مطالعه
متاسفانه به‌رغم تلاش‌هایی که در زمینه تالیف کتاب‌های مناسب سن کودکان و اقدامات فرهنگی ترغیبی انجام شده است، باز می‌بینیم برخی کودکان هیچ تمایلی به کتاب و کتابخوانی نشان نمی‌دهند و حتی در بین جمع همسالشان هم حاضر به نشستن و گوش دادن به کتابخوانی مربی یا والدین خود نیستند. شعبانی در این مورد می‌گوید: کودکانی که به کتاب رغبت نشان نمی‌دهند و بیشتر جذب وسایل و ابزار تکنولوژیک از جمله موبایل و تبلت می شوند غالبا کودکانی هستند که والدین و اعضای خانواده آنها نیز به کتابخوانی تمایل ندارند. طبیعتا کودکی که خانواده خود را در حال کتاب خواندن ندیده و کتابی برایش خریداری نشده، پیوندی با این ابزار ندارد. اگر خانواده‌ها از سنین یک سالگی برای فرزندشان کتاب تهیه کنند و برایش بخوانند در آینده فرزندان علاقه مند به مطالعه خواهند داشت. در حقیقت ایجاد عادت‌هایی که در خانواده مرسوم نیست توسط مربیان آموزشی و معلم‌ها کار سختی است، پس فرزندتان را از سنین کودکی و در کانون خانواده با کتاب و مطالعه آشنا کنید.