خانه های تاریخی، 5 خانه پابرجا از 5 چهره ماندگار ایرانی!

اطلاعات معماری: معماری همیشه و همه جا هنری وابسته به زندگی بوده و در ایران ما بیش از هرجای دیگر حس می شود، به طوری که تمام آرایش های معماری در همین راستا بوده است؛ برای مثال معمار ایرانی پنجره و روزن را چنان می آراسته که فروغ خورشید و پرتو ماه به اندازه ی دلخواه به درون آید؛ پس چه خوب می شود این بار اصول معماری را در خانه های نیاکامان جست و جو کنیم، به همین منظور در ادامه مطلب با اصلاحات معماری سنتی آشنا شویم و سپس دید معمارانه به چند خانه تاریخی که شما هم می شناسید، سری خواهیم زد.

خانه های سنتی

واژه خانه در گذشته به اتاق اطلاق می شده است، اتاق را (وستاخ) یا گستاخ یا وثاق (واژه ای ترکی به معنی اتاق) می نامیده اند و از واژه ی سرا به جای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن، استفاده می کردند. مردمی که در خانه های سنتی زندگی کرده اند، از هر بابت آسوده بوده اند، آنها در اندرونی همه چیز را آماده می کردند و این بخش را بسیار دلنواز می ساختند تا در آن خستگی حس نکنند. شاید امروزه به چنین ساماندهی فضایی خرده گیری شود، برای مثال چرا در بیشتر خانه ها، آشپزخانه در گوشه ی شمال غربی ساخته می شده است؟ و یا سرویس بهداشتی بسیار دور از نشیمن بوده؟ دربارهی جای آشپزخانه گفته شده، در تابستانها کمتر از آشپزخانه بهره گیری می شده است و در سراسر روز از خوراک های سرد می خوردند. ولی در زمستام از آشپزخانه بیشتر استفاده می کردند و چون اتاق های زمستانی در بخش شمالی و غربی خانه جای می گرفته، پس همان جا بهترین جا برای آشپزخانه بوده است. (برگرفته از کتاب معماری ایرانی | تقریر: استاد دکتر محمد کریم پیرنیا)

فضاهای خانه سنتی

قبل از هرچیزی بهتر است یک تعریف اجمالی از اندامها (فضاهای) خانه های سنتی داشته باشیم تا آنها را با اصطلاحاتشان بیشتر بشناسید.

درآیگاه: بیشتر خانه ها به ویژه خانه های توانگران، دارای درآیگاه هستند. در واقع درآیگاه به مجموعه ی پیشخان(جلوخان و یا پیشگاه)، سردر،هشتی و دالان گفته می شود. پیشگاه: در برابر سردر، دو سکو به نام پاخُره دارد. کسی که با صاحب خانه کار داشته و نیاز به آمدن درون نداشته، همان جا کی نشسته است. سردر: نمای درآیگاه از بیرون و در گذر همگانی مردم بوده است.

هشتی: فضای میانجی درون و بیرون ساختمان است، چراکه درون خانه داری حریم شمرده می شده است. هشتی به شکل های هشت و نیم هشت، نگینی و کشکولی هم ساخته می شده است.

میانسرا (حیاط): بخش رو باز خانه، میانسرا بوده که در میانِ سرا جای داشته و اتاقهای گوناگون در گرداگرد آن ساخته شده و رو به آن باز می شده اند.

اتاق: نام هر اتاق از شمار درگاههایی که از آن به میانسرا باز می شده، به دست می آمده است. (مانند سه دری، پنج دری و هفت دری). اتاق سه دری بیشتر اتاق خصوصی یا اتاق خواب بوده، اتاق پنج دری می توانسته اتاق نشیمن یا مهمانخانه باشد که گاه یک شاه نشین داشت و بیشتر بخش زمستان نشین خانه بوده است. بخش آفتابگیر خانه نیز تابستان نشین آن است که یک تالاری در میان اتاق های دیگر دارد و در پیشگاه آن ایوانی است که این ایوان رو به میانسرا باز می شود و از همان سو هم نور می گیرد.

خانه تاریخی صادق هدایت

موقعیت فعلی بنا: تهران، خیابان سعدی، جنب بیمارستان امیراعلم واقع شده است و با نام مهدکودک صادقیه به راحتی قابل شناسایی است. تاریخچه بنا: صادق هدایت که از ادیبان و نویسندگان پرآوازه معاصر است؛ پدر او اعتضادالملک از رجال و اشراف دوره قاجار بوده و به همین سبب گمان می رود خانه مورد نظر به دستور وی بنا گردیده است. تزیینات، وسعت ، فرم و ساختار بنا نشانگر دوره ساخت آن استکه می توان آن را به اواخر قاجار نسبت داد. بخشی از ویژگی معمارانه بنا: باغچه بندی در حیاط با تبعیت از الگوی محوطه سازی ایرانی دارای تقارن و آب نمای مرکزی است که باعث ایجاد فضای دلچسب و دلنشین شده است؛ دورتادور این حیاط را ساختمان اصلی احاطه نموده که در دو سطح زیر زمین و یک طبقه بر روی آن ایجاد شده و برای پرهیز از یکنواختی دیوارهای حیاط، قابهای شکیل به صورت منظم ایجاد شده است.

خانه تاریخی جلال آل احمد

موقعیت فعلی بنا: تهران، خیابان خیام، خیابان شهید کارکن اساسی (گذر قلی)، پلاک ۷۵واقع شده است. تاریخچه بنا: شالوده بنا مربوط به دوران قاجار و و حکومت احمدشاه است. بخشی از ویژگی معمارانه بنا: بنا دارای پلانی، با طرح ترکیبی از معماری سنتی و کلاسیک دوران خود همچنین اعمال سلیقه های غیر معمارانه است(به دلیل اینکه توسط افراد عادی و قشر متوسط جامعه ساخته شده است). در هر صورت از خصوصیات بارز این بنا شکل خاص پلان (نقشه) و دو حیاط های آن است که یک حیاط حکم حیاط بیرونی و دیگری وظیفه حیاط اندرونی را دارد.

خانه تاریخی دکتر مصدق

موقعیت فعلی بنا: کرج، ساوجبلاغ، روستای احمد آباد تاریخچه بنا: خانه دکتر مصدق، نخست وزیر ایران در اوایل دهه ۱۳۳۰ ه.ش یکی از آثار تاریخی روستای احمد آباد است. شخصیت دکتر مصدق و تاثیر او در وقوع رویدادهاس سالهی پایانی نیمه اول قرن ۱۴ ه.ش بر ارزش تاریخی این خانه افزود. بخشی از ویژگی معمارانه بنا: بنای آجری ساده ای است با پلان (نقشه) مستطیل شکل در دوطبقه که حیاط بزرگی آن را احاطه کرده است. مشخص ترین تزیین نمای خانه دکتر مصدق نواری از مقرنس آجری واقع در حد فاصل طبقات اول و دوم است. فضای داخلی طبقه اول خانه شامل چهار اتاق مشخص و پنچ ویژگی بارز شامل ایوان، فضای تقسیم کننده، سرویس بهداشتی،کفش کن و انبار است. به طور کلی وضعیت ظاهری خانه دکتر مصدق یادآور یک کوشک ساده دوران قاجار است.

خانه تاریخی دکتر حسابی

موقعیت فعلی بنا: تهران، خیابان وحدت اسلامی، خیابان حاج ترخانی، کوی شهید امیر مقفوری بن بست قهرمانی پلاک ۴۷ تاریخچه بنا: مربوط به اواخر قاجار، این بنا در واقع زادگاه دکتر حسابی است که اکنون به نام خانه فیزیک ایران یاد می کنند. بخشی از ویژگی معمارانه بنا: باتوجه به تاریخچه ی بنا، در واقع ویژگی های همچون تنوع فضا، تزیینات گچ بری و آجر کاری در آن به خوبی دیده می شود.

خانه تاریخی استاد شهریار

موقعیت فعلی بنا: آذربایجان شرقی، تبریز، میدان ساعت، خیابان مقصودیه تاریخچه بنا: پهلوی دوم بخشی از ویژگی معمارانه بنا: بنای مذکور در دو طبقه (زیر زمین و همکف) با مصالح کاملا جدیدو تماما با ویژگی های خانه های دوران پهلوی که ساده شدن طرح ها و نقشه در آن دیده می شود، ساخته شده است. در واقع تنها ویژگی معمارانه آن را بخواهیم بیان کنیم جهت گیری ساختمان و بازشوهای آن است و در اصل، این خانه از نظر فرهنگی و ادبی حائز اهمیت است.

نویسنده: زهرا سادات حسینی | تحریریه چیدانه