نقش حیاط در معماری قدیم ایران

در نشریه جهاد دانشگاهی مطرح شد

آن‌چنان‌که پژوهشگران معماری اشاره می‌کنند، برای مثال، در شهر یزد در اقلیم گرم و خشک، بافت شهر به­‌صورت متراکم و فشرده بود و بیش­تر خانه­‌ها به شکل حیاط مرکزی (درون­گرا) ساخته شده بودند. عرصه­‌های این خانه‌­ها رو به آفتاب و پشت به آفتاب است و معمولاً بیشترین تزیینات در این جبهه انجام شده است. در خانه‌­های یزد حیاط­‌ها پایین­‌تر کشیده می­‌شدند تا به آب جاری که به­‌صورت نهر و قنات بود دسترسی باشد. اتصال فضای زندگی با فضای باز، به‌خصوص اهمیّت بخشیدن به فضای نیمه‌­باز در خانه، به مهم‌­ترین فضای خانه بدل شده بود.

در شهری نظیر دزفول در استان خوزستان، اقلیم، گرم با تابستان­‌های نسبتاً شرجی است. گرمی طاقت­‌فرسا و رطوبت نسبتاً زیاد، از شرایط اقلیمی سخت دزفول در حدود نیمی از سال به شمار می‌­رود.

این درحالی است که در شهری نظیر دزفول در استان خوزستان، اقلیم، گرم با تابستان­‌های نسبتاً شرجی است. گرمی طاقت­‌فرسا و رطوبت نسبتاً زیاد، از شرایط اقلیمی سخت دزفول در حدود نیمی از سال به شمار می‌­رود. در این شهر به‌­دلیل نوع معماری نیمه برون­گرا، آجرکاری کم­‌نظیر و ریزه­‌کاری‌­های بسیاری در تمامی معابر دیده می­‌شد. در این اقلیم جلوگیری از گرم شدن هوای داخل، مهم‌­ترین موضوع در طراحی ساختمان بود و تهویة داخلی فقط از طریق دریچه­‌های شوادان‌­ها امکان­‌پذیر بود. فضای زمستان‌­نشین با ایوان عمیق در ضلع شمالی حیاط مرکزی و رو به آفتاب بود و فضای تابستان‌­نشین در ضلع جنوبی حیاط و پشت به آفتاب ساخته می­‌شد. همچنین در این شهر به دلیل پایین بودن سطح آب­‌های سطحی استفاده از فضاهای زیرزمینی شوادان رایج بود.

بنابراین تفاوت­‌هایی بین ابنیه حیاط مرکزی مناطق گرم و خشک با ساختمان­‌های مشابه در مناطق گرم و مرطوب وجود داشته است.

به‌منظور بررسی بیشتر این موضوع، پژوهشگرانی از دانشگاه تهران، به ساختارشناسی حیاط در خانه­‌های قجری اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب با تمرکز بر گونه «حیاط مرکزی» پرداخته‌اند.

برای انجام این پژوهش، از روش توصیفی و تطبیقی و با انتخاب ده نمونة موردی از هر دو شهر یزد و دزفول استفاده شده است. برای رسیدن به این هدف، تحلیل فرمی، تناسبات حیاط (طول به عرض)، عمق حیاط، زاویة دید انسانی، الگوی ارتفاعی، نسبت فضای بسته به باز، مساحت سبزینگی و آب، مصالح و رنگ جدارة حیاط مورد بررسی تطبیقی و تحلیل قرار گرفته است.

نتایج تحقیق، نشانگر تفاوت­های ساختاری حیاط در این دو اقلیم است و لذا لحاظ کردن این تفاوت­‌ها می‌­تواند در طراحی یک گونة یکسان از خانه در دو اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب بر اساس توجه به ملزومات اقلیمی راه­گشا باشد.

این نتایج نشان می‌­دهند که میزان سایة ایجادشده بر روی کف و جداره­‌های حیاط در هر دو اقلیم گرم و خشک (یزد) و گرم و مرطوب (دزفول) نقش بسزایی در کاهش بار سرمایشی ساختمان در فصول گرم و گرمایش در فصول سرد دارد. لذا درصورتی‌که نسبت طول به عرض و همچنین ارتفاع ساختمان به‌درستی تعیین شود، نقش بسزایی در ایجاد الگوی بهینه و رسیدن به آسایش حرارتی ایفا می‌­کند.

به گفته هانیه اخوت، محقق معماری دانشگاه تهران و همکارش: «در خانه­‌های سنتی دزفول اعضای خانواده تجربة زندگی در ارتفاعات مختلف خانه را پیدا می‌­کنند و بدین ترتیب که در بیشتر خانه­‌ها طبقة همکف حیاط، بیرونی و طبقة اول، اندرونی بنا است. بیرونی محل انجام مراودات اجتماعی صاحب­خانه، برگزاری مهمانی، مولودی‌خوانی، مرثیه‌­خوانی و... است. طبقة اول یا اندرونی نیز شامل پیش­‌بام، ایوان و اتاق­‌های پیرامون آن‌هاست. این در حالی است که در خانه‌های سنتی یزد اندرونی و بیرونی در سطح افق گسترده شده است».

آن‌ها ادامه می‌دهند: «این را می­‌توان همچون ملودی دانست که ضرب‌آهنگ آن در دزفول به­‌صورت عمودی و در یزد به­‌صورت افقی است. حیاط در خانة سنتی دزفول با فرم مربع فراوانی بیشتری دارد. این حیاط به‌صورت محصور و تنگ در قلب مسکن نقش خود را ایفا می‌­کند. الگوی حیاط در خانه‌­های سنتی یزد با فرم مستطیل احداث شده است؛ به‌نوعی که این حیاط در مسکن یزد به­‌صورت گشاده، آسمان را در آغوش کشیده و از عمق (ارتفاع به طول) کمتری برخوردار است. در حیاط خانه­‌های یزد به‌­دلیل وجود آب‌­نما و درخت (سبزینگی)، مرکزگرایی یا محورگرایی به­‌صورت پررنگ­‌تری نسبت به حیاط خانة در دزفول دیده می‌­شود. در عوض استفاده از مصالح آجری و خشتی در جداره‌­های حیاط دزفول باعث ایجاد وحدت خاصی در عین کثرت اشکال و احجام به‌کاررفته در بنا شده و زیبایی آن را دوچندان کرده است، اما در یزد کل بنا دارای وحدت است و در اشکال و احجام کثرت دیده نمی‌­شود».

بر اساس یافته‌های این پژوهش، زاویة دید طولی و عرضی در حیاط خانه­‌های این دو اقلیم با یکدیگر متفاوت است. به‌نحوی‌که رعایت مقیاس انسانی در خانه­‌های یزد در اولویت است و در خانه‌­های دزفول دلایل اقلیمی بر مقیاس انسانی برتری دارد و ارتفاع جداره‌­های اطراف حیاط بیشتر است.

اخوت و همکارش می‌افزایند: «درنهایت محاسبه درصد فضای باز و بسته در خانه­‌های این دو اقلیم نشان می­‌دهد که سطح زیادی از مساحت خانه در یزد به حیاط اختصاص دارد، درصورتی‌که در حیاط خانه­‌های دزفول جنبة اقلیمی بر جنبة هویتی برتری پیداکرده و از مساحت حیاط کاسته شده است».

نتایج به‌دست‌آمده از این تحقیق که می‌تواند توجه طراحان و معماران امروزی را به تفاوت­‌های جزئی در ساختار خانه­‌ها به دلیل تأثیرات بزرگی که در کالبد خانه‌­ها در اقلیم­‌های متفاوت ایجاد می­‌کنند، جلب نماید، در فصل‌نامه «مطالعات شهر ایرانی اسلامی» متعلق به پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی منتشر شده‌اند.

گزارش: دکتر محمدرضا دلفیه

منبع: زینلیان، ن. و اخوت، ه. 1396. ساختارشناسی حیاط در خانه­های قجری اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب با تمرکز بر گونه حیاط مرکزی مطالعة موردی: خانه­های یزد و دزفول. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(30): 15-30.