همسفر با عشایر گیلان، در پیچ و خم مشکلات و اتراقگاه تولید

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز گیلان ، شاهدخت خانم جوراب های پشمی را که در طول تابستان بافته، با چند بسته نخ پشمی ریسیده شده در خورجینی می گذارد، چند تکه رخت و لباس را هم درون چادرشب می پیچد و گره می زند.
از این بقچه های چادر شبی کوچک و بزرگ، چند تایی روی هم گوشه پرچین گذاشته شده و آقا قدرت الله ، مرد خانه ، افسار اسب به دست، سراغ بقچه ها می آید.
باران نم نم می بارد و سوز باد با برگ های زرد رقصان درختان، به هوا می پیچد.
آن طرف تر پسر آقا قدرت الله درِ چوبی طویله گوسفندان را باز می کند تا گوسفندان را هم با خود ببرند. اینجا ییلاق خـَسار زاد ِ ماسال است و همه چیز بوی رفتن می دهد و صدای نی که از دور به گوش می رسد، حکایت از فصل کوچ دیگری دارد.

چند کیلومتر آنطرف تر در ییلاق زندانه رضوانشهر خانواده آقا هدایت، بساط کوچ پاییزی را جمع می کنند.
با آقا هدایت که هم صحبت می شوم می گوید: بعضی از دامداران رفته اند، بقیه هم کم کم راهی قشلاق می شوند.
او به آسان تر شدن کوچ نسبت به گذشته اشاره می کند و اذعان دارد چند سالی است وانت هم به کمک اسب ها و قاطرها آمده و بساط کوچ دامداران و حتی دام های مان را از ییلاق به قشلاق و برعکس به مقصد می رساند.
اما آنطور که اداره امور عشایری گیلان اعلام می کند در 12شهرستان گیلان زندگی ِ 5 هزار و 274 خانوار بر مدار کوچ و دامداری می چرخد ؛ خانوارهایی که برای تامین علوفه و به امید افزایش تولیدات دامی، نیمه فروردین هر سال رنج سفر به ییلاق و نیمه مهر، سختی راه پر آب و گل مسیر قشلاق را به جان می خرند.

عشایری که هویت شان مشخص نیست؛ عشایر یا دامدار کوچنده ؟!
براساس اعلام اداره امور عشایر گیلان به جز شهرستان های آستانه اشرفیه، لاهیجان، بندرانزلی و رشت 12 شهرستان دیگر استان، اتراقگاه دامداران کوچنده و از عمده مناطق کوچ نشین گیلان است.
رییس اداره امور عشایر گیلان می گوید : البته برخی از این دامداران کوچنده به مناطق ییلاقی استان های اردبیل ، قزوین و زنجان هم کوچ می کنند.
آقای هادی زاده افزود : اگرچه گیلان به لحاظ تعداد دامداران کوچنده، با داشتن 5 هزار و274 خانوار رتبه نهم را در کشور دارد اما فقط به حدود 619 دامدار کوچنده، عنوان عشایر اطلاق می گردد و بقیه با عنوان دامدار کوچنده شناخته می شوند، موضوعی که باعث شده این استان با وجود آمار بالای عشایر در جایگاه 23 کشور قرار گیرد و سهم کمتری از اعتبارات عشایری عایدش شود.
وی در تشریح این موضوع با بیان اینکه دامداری، کوچ و داشتن ساختار اجتماعی مبتنی بر سلسله مراتب ایلی و طایفه ای 3 مشخصه مهم عشایر است گفت : مرکز آمار ایران در سال 87 فقط آمارگیری از جامعه عشایر را در دو شهرستان رودبار و تالش انجام داد و بر اساس آمار این دو شهرستان تعداد عشایر گیلان را ثبت کرده است، این درحالیست که بسیاری از دامداران کوچنده در10شهرستان دیگر گیلان، دارای عشیره و طایفه هستند و بصورت خانوادگی هم کوچ می کنند و فقط برخی از آنها بصورت انفرادی و با دام های شان کوچ می کنند که البته آنها هم ساختار اجتماعی طایفه ای دارند و هر کدام از یک طایفه بزرگند.

رییس اداره امور عشایر گیلان طایفه رضایی ها و علیزاده ها در رودسر، لطفی نژاد ها و رسایی ها در فومن و معصومی ها در شفت را از مهم ترین طایفه های کوچنده گیلان برشمرد که در آمار عشایر گیلان قرار ندارد ؛ چرا که مرکز آمار ایران در آمارگیری سال 87 به سراغ شان نرفته است.
آقای هادی زاده می گوید : براساس پیگیری های انجام شده از سوی نمایندگان مجلس و مسئولان استانی مقرر شده برای ثبت آمار واقعی دامداران کوچنده دارای عشیره گیلان ، از تیر ماه سال 98 کار آمارگیری از همه دامداران کوچنده در 12 شهرستان گیلان انجام و آمار واقعی دامداران کوچنده دارای عشیره مشخص شود تا بر اساس این آمار واقعی اعتبارات ویژه عشایر گیلان محاسبه شود.
عشایر گیلان در اتراقگاه تولید و اقتصاد
رییس اداره امور عشایری گیلان می گوید : دامداران کوچنده این استان باتولید فرآورده های دامی و محصولات کشاورزی در تامین بخشی از نیازهای غذایی ، تولیدصنایع دستی، حفاظت و احیاء عرصه های منابع طبیعی و محیط زیست مشارکت می کنند.
آقای هادی زاده چند پیشگی را از مهم ترین ویژگی عشایر دانست و افزود : دامداران کوچنده گیلان با داشتن 756هزار راس دام سبک و100هزار راس دام سنگین، سالانه بطورمیانگین 3 هزار و 400 تن گوشت قرمز ، 6 هزار و 340 تن شیر و سایر فرآورده های لبنی تولید می کنند.

وی می گوید : افزون بر این زنان پر تلاش عشایر که پا به پای مردان در فرآیند کوچ و زندگی کوچ نشینی قدم برمی دارند ، با استفاده از پشم و کُرک دام های شان، بخشی ازصنایع دستی گیلان از جمله گبه، گلیم ، جاجیم ، فرش، چوقا، جوراب، چادر شب و نمد را تولید می کنند.
رییس اداره امور عشایر گیلان سهم دامداران کوچنده در اقتصاد استان را سالانه بطور میانگین 210میلیارد تومان اعلام کرد.
آقای هادی زاده با اشاره به اینکه90 درصد گیاهان دارویی تولیدی گیلان، معادل421 تن حاصل دست رنج عشایر این استان است گفت: وجود گل ها وگیاهان مختلف در مناطق ییلاقی باعث شده برخی از دامدارن کوچنده گیلان، زنبورداری را هم پیشه خود قرارداده و بتوانند 10 درصد ازعسل تولیدی گیلان معادل600تن را روانه بازار می کنند.

همگام با کوچ، پای درد دل عشایر
این روزها در جاده های ییلاقی به راحتی می توان رد پای کوچ را از جای سُم گوسفندان و اسب ها و گل مالی شدن راه های خاکی و باریک مسیر پیدا کرد.
دامداران کوچنده به تدریج یکی پس از دیگری از خانه های چوبی، سنگی و چادرهای ییلاقی یا به قول خودشان پارگاه ها و گاچاهای شان دل می کنند و راهی خانه های گرم و نرم قشلاقی می شوند، تا پاییز و زمستان را دور از گزند سرما و کمبود علوفه بگذرانند.
آقا سیاوش یکی از عشایر گیلان است که در مسیر کوچ از نامناسب بودن راه و کمبود امکانات رفاهی و بهداشتی در مناطق عشایری گله مند است.
این دامدار کوچنده می گوید : حتی آرد هم به اندازه کافی در اختیارمان قرار نمی دهند و وقتی دلیلش را جویا می شویم می گویند : سهمیه گیلان کم است.

تعدادی از دامداران کوچنده در مناطق مختلف گیلان هم از نابسامانی عرضه تولیدات دامی و کشاورزی و صنایع دستی شان گله مندند و می گویند : آوردن فراورده های دامی به مناطق پایین دست که عمدتا زود فاسد می شود، برای مان دشوار است و از طرفی تعداد تعاونی های عشایری بسیار محدود است.
برخی از دامداران کوچنده از جمله آقا هدایت هم از تلفات گوسفندان می گوید و می خواهد برای مقابله با بیماری های دامی و پرورش بهتر دام های عشایر ، آستین های مسئولان بالاتر برود.

چتر حمایت مسئولان بر سر عشایر گیلان
رییس اداره امور عشایر گیلان با تایید مشکلات عشایر گیلان و با اشاره به اینکه مدیریت امورعشایری گیلان تا سال 96 ردیف اعتباری مشخصی نداشته و به عنوان یکی از زیر مجموعه های سازمان جهاد کشاورزی، از اعتبارات ملی و استانی بصورت متفرقه استفاده می کرد گفت : از سال 96 براساس مصوبه سازمان برنامه و بودجه، این اداره به عنوان تشکیلات جداگانه به پیگیری امور عشایر می پردازد و از همین سال هم ردیف ویژه اعتباری برای عشایر استان مشخص و تخصیص می یابد.
آقای هادی زاده افزود : اگرچه افزون بر این ردیف اعتباری ویژه، از سال گذشته برای اولین بار از محل ردیف اعتباری برنامه ساماندهی امور عشایر ِسازمان جهاد کشاورزی استان، مبلغی اختصاص داده شده اما کمبود اعتبارات عشایر گیلان همچنان به قوت خود باقی است چرا که اعتبارات ملی ، بر اساس آمار خانوارهای عشایری دو شهرستان گیلان که در مرکز ملی آمار ثبت شده محاسبه می شود و با آمار واقعی و نیازهای عشایر استان، مطابقت ندارد.

وی با اشاره به اینکه از سال 95 بر اساس مصوبه هیات وزیران و از سوی سازمان امور عشایر ایران، تسهیلات ویژه با نرخ سود 4 درصد و دوره بازگشت 5 ساله به عشایر اختصاص یافت گفت : در سال 95 ، 660 میلیون تومان، در سال 96، 820 میلیون تومان و در نیمه نخست امسال هم 700 میلیون تومان تسهیلات به دامداران کوچنده گیلان پرداخت شده است .
رییس اداره امور عشایر گیلان افزود : در این مدت همچنین 2و نیم میلیارد تومان از محل صندوق توسعه ملی در قالب تسهیلات سرمایه در گردش با نرخ بهره 10 درصد و یک ساله ، برای خرید علوفه و وام پرواری به عشایر گیلان پرداخت شده است.

آقای هادی زاده از بهسازی حدود 65 کیلومتر از راه های عشایری، بازسازی و ایجاد 35 چشمه آب و آبشخور دام ها و 40 کیلومتر لوله گذاری برای انتقال آب از چشمه ها به اتراق گاه های مناطق عشایری خبر داد و گفت : برای ساماندهی فروش محصولات عشایر با اعتبارات کمی که داشیم، فقط توانستیم 3 تعاونی عشایری در شهرستان های ماسال، رضوانشهر و تالش ایجاد کنیم تا دست واسطه ها کوتاه شود و تولیدات عشایر سریعتر، راحت تر و با قیمت ارزان تر به بازار مصرف برسد.

وی افزود : در مکاتبه با شرکت توزیع برق گیلان، مکان های مستعد نصب پنل های خورشیدی در مناطق عشایری گیلان را مشخص کرده ایم و قرار است این شرکت بر اساس الویت بندی، نصب این پنل ها را برای تامین برق مناطق ییلاقی، بزودی شروع کند.
رییس اداره امور عشایری گیلان از انعقاد تفاهم نامه بین سازمان امور عشایر ایران با سازمان های منابع طبیعی و آبخیز داری و حفاظت محیط زیست و بانک کشاورزی برای تسهیل در اجرای تمهدیدات و پرداخت تسهیلات و نیز جلب مشارکت عشایر در حفاظت از منابع طبیعی ومحیط زیست هم خبر داد.

عشایر گیلان حافظان عرصه های طبیعی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان با بیان اینکه دامداران کوچنده گیلان هرسال4ماه مهمان مراتع و 8 ماه مهمان جنگل ها هستند گفت: دام این دامداران به 160 هزار هکتار مراتع بالادست و بیش از 350 هزار هکتار از جنگل های گیلان کوچ داده می شوند.
آقای یوسف پور می گوید : اگرچه مقدار زیادی از علوفه این عرصه ها با چرای دام های عشایرکاهش می یابد، اما در بسیاری از موارد این دامداران در طرح های احیاء جنگل و مرتع نیز مشارکت می کنند.
وی افزود : حدود 8 هزار دامدار کوچنده گیلان با شرکت در طرح های احیایی منابع طبیعی از جمله قرق، کود و بذرپاشی، جنگل کاری و جلوگیری از ورود متصرفان به مراتع و جنگل ها، با اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همکاری می کنند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان افزود: با اشاره به اینکه پیمانکاران این اداره کل در 6 سال گذشته، حدود 11 هزار هکتار از عرصه های طبیعی گیلان را جنگل کاری کرده اند گفت : این پیمانکاران برای کاشت، حفاظت و احیای این جنگل ها از دامداران کوچنده به عنوان نیروی کار استفاده کرده اند.

دست یاری مجلس به طرف عشایر
نماینده مردم تالش، رضوانشهر و ماسال که بیشترین عشایر گیلان در حوزه انتخابیه اش حضور دارند، با بیان اینکه با پیگیری های بسیار توانسته مسئولان و متولیان را برای آمارگیری مجدد عشایر استان متقاعد کند گفت : با پیگیری های مجلس از دو سال پیش ردیف اعتباری ویژه ای برای عشایر در نظر گرفته شده است.
آقای شکری با اشاره به تاکید برنامه ششم بر حمایت از عشایر، این قشر را تولید کنندگان بی درد سر عنوان کرد و گفت : برای استفاده از ظرفیت این تولیدکنندگان باید عشایر بیشتری را به زیر چتر حمایتی برد.
وی ایجاد اشتغال پایدار برای عشایر، استفاده از مناطق عشایری به عنوان جاذبه های گردشگری و کمک گرفتن از این قشر برای جلوگیری از زمین خواری را از مهم ترین راهکارهای افزایش سهم آنان در بخش های تولید ، اقتصاد و مشارکت های اجتماعی بر شمرد و گفت : بر اساس قول رییس سازمان امور عشایری کشور، قرار است هفته آینده، وی برای بررسی مشکلات تعاونی ها و نابسامانی فروش تولیدات عشایر، به گیلان سفر و مشکلات این قشر را بررسی کند.

نماینده مردم تالش، رضوانشهر و ماسال همچنین از تشکیل کارگروهی متشکل از متولیان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری ، بنیاد مسکن ، دادگستری، گردشگری و مجمع نمایندگان گیلان برای بررسی مشکلات و توانمندیهای عشایر استان در آینده نزدیک خبر داد.
اما اگرچه افزایش اعتبارات ملی منوط به تهیه آمار جدید عشایر گیلان در تابستان سال آینده است اما آنطور که پیداست آستین های همت مسئولان گیلان تا حدودی برای ساماندهی امور عشایر بالا رفته و اعتبارات استانی هم هر چند کم، بر گلوی خشکیده توسعه در مناطق عشایر نشین گیلان چکیده می شود.
باید دید ره آورد سفر چند روز آینده رییس سازمان امور عشایری ایران برای عشایران گیلان چیست و کارگروه استانی که بناست رتق و فتق امور عشایری را در گیلان تسهیل کند ، کی تشکیل و وارد گود می شود.

*نگارندگان : مریم امدادی و عباس قنبری