معرفی ساز دمام ؛ ساز کوبهای بوشهری
دمام یک پوست صدای دو طرفه است که با چوب و دست نواخته میشود. دمام را در مراسمهای عزاداری، مراسمهایی مثل موسیقی درمانی، مراسم ماه رمضان و... استفاده میکنند. این ساز را همراه با سازهایی مثل سنج و بوق و اخیرا نی انبان و نی جفتی هم مینوازند.
ستاره | سرویس فرهنگ و هنر - سازهای کوبهای را از نظر نحوهی نواختن با دست یا چوب به دستههای مختلفی تقسیم میکنند. یکی از این دسته بندیها پوست صداهای دوطرفه است که با چوب و دست نواخته میشوند و ساز کوبهای دمام در این دسته قرار میگیرد. دمام ساز مشهور جنوب ایران به ویژه در برازجان، بندر ریگ، بندر گناوه و بوشهر است. در ادامه به معرفی و بررسی دمام بوشهر میپردازیم.
تاریخچه و معرفی ساز دمام
طبق نگارگریهای موجود از گذشتهها دمام قدمتی ۴۰۰۰ ساله دارد و از میانرودان و مصر طبلهایی یافت شده که بعضی از آنها تاکنون به یادگار مانده است. در طول تاریخ مردم طبلها و دمام را به عنوان یک ساز مقدس میشناختند. با توجه به طناب پیچی دمام که به شکل Y. بوده آن را شبیه به سازهای کوبهای آفریقا و هندی دانستهاند. نام این ساز را نیز ظاهرا از صدای آن گرفتهاند.
این ساز از پوست صداهای دوطرفه است که بدنهی استوانهای نسبتا بلند دارد و با چوب و دست نواخته میشود. دمامهای بوشهر معمولا در سه اندازهاند و در واقع سه کارکرد مختلف دارند.
نوع اول: دمام معمولی است که تعدادشان در گروه معمولا چهار عدد است.
نوع دوم: دمام غمبر است که میتواند اندازهی دمام معمولی یا بزرگتر از آن باشد. در کنار چهار ساز دمام معمولی از دو ساز دمام غمبر استفاده میشود.
نوع سوم: دمام اشکون، از دو نوع قبلی کوچکتر است و تعداد آن در گروه معمولا یک عدد است.
این ساز از پوست صداهای دوطرفه است که بدنهی استوانهای نسبتا بلند دارد و با چوب و دست نواخته میشود. دمامهای بوشهر معمولا در سه اندازهاند و در واقع سه کارکرد مختلف دارند.
نوع اول: دمام معمولی است که تعدادشان در گروه معمولا چهار عدد است.
نوع دوم: دمام غمبر است که میتواند اندازهی دمام معمولی یا بزرگتر از آن باشد. در کنار چهار ساز دمام معمولی از دو ساز دمام غمبر استفاده میشود.
نوع سوم: دمام اشکون، از دو نوع قبلی کوچکتر است و تعداد آن در گروه معمولا یک عدد است.
ویژگیهای ظاهری و ساختاری ساز دمام
دمام، استوانهای از چوب یکپارچه یا ترکهای و گاه فلزی است که بر دوطرف آن پوست کشیدهاند. پوست را ابتدا دور طوقههایی به نام چمبره از جنس نی خیزران یا بامبو میکشند. هر ساز چهار چمبره دارد که در میان پوست صداهای متداول در ایران یک ویژگی منحصر به فرد است، زیرا همهی طبلهای دوطرفه معمولا دارای دوطوقه هستند، اما ساز دمام در هر طرف دو طوقه دارد. طوقهها همراه با پوست در دوطرف این ساز با طناب به شکل خاصی به بدنه متصل میشوند. این ساز را با یک قطعه چوب (ساقهی برگ نخل) که اندکی قوس دارد مینوازند.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دمام
بدنه: چوب یکپارچه یا ترکهای، فلز پوست: پوست بز چمبره (طوقه): نی بامبو، خیزران، چوب، میلهی فلزی چوب (گرز): ساقهی برگ درخت نخل طناب: الیافی مانند کنف، بند نخیتکنیکهای اجرایی ساز دمام
چوب یا گرز دمام که سر آن کمی خمیده است در دست راست نوازنده قرار میگیرد. پوست سمت راست با چوب و پوست سمت چپ با دست نواخته میشوند. دستهای راست و چپ در ایجاد تقارنهای متریک و ریتمیک مکمل یکدیگر هستند و نوعی مکالمهی ریتمیک را به وجود میآورند.
این مکالمه در دمام معمولی سادهتر است و به ترتیب در دمام غمبر و اِشکون پیچیدهتر میشوند. صدای برخورد گرز دمام به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم است و صدای برخورد کف و انگشتهای دست چپ نوازنده به پوست سمت چپ تا حدودی نافذ و زیرتر است.
دمامهای غمبر از نظر تکمیل جریان ریتم، واسطهای میان دمامهای معمولی و دمام اِشکون هستند.
دمامهای معمولی پایههای اصلی جریان ریتم را ایجاد میکنند و دمامهای غمبر این پایهها را به ساختمان ریتمیک تبدیل میکنند و دمام اِشکون به صورت بداهه به تزئین و آرایش این ساختمان ریتمیک میپردازد؛ بنابراین نقش دمام اشکون از سایر دمامها مشکلتر و مهمتر است.
این مکالمه در دمام معمولی سادهتر است و به ترتیب در دمام غمبر و اِشکون پیچیدهتر میشوند. صدای برخورد گرز دمام به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم است و صدای برخورد کف و انگشتهای دست چپ نوازنده به پوست سمت چپ تا حدودی نافذ و زیرتر است.
دمامهای غمبر از نظر تکمیل جریان ریتم، واسطهای میان دمامهای معمولی و دمام اِشکون هستند.
دمامهای معمولی پایههای اصلی جریان ریتم را ایجاد میکنند و دمامهای غمبر این پایهها را به ساختمان ریتمیک تبدیل میکنند و دمام اِشکون به صورت بداهه به تزئین و آرایش این ساختمان ریتمیک میپردازد؛ بنابراین نقش دمام اشکون از سایر دمامها مشکلتر و مهمتر است.
موارد و نوع استفاده از ساز دمام
موارد اصلی استفاده از این ساز در چند دههی محدود به مراسم سوگواری ماه محرم در قالب گروههای دمام و سنج و بوق است. در سالهای اخیر از این ساز در موقعیتهای دیگری، چون مراسم یزله و همراهی با نی انبان و نی جفتی نیز استفاده میکنند. گروههای دمام و سنج و بوق، متشکل از تعدادی دمام (معمولا فرد)، تعدادی سنج (معمولا فرد)، و یک بوق شاخی هستند و وظیفهی اعلام آغاز مراسم سوگواری محرم را برعهده دارند. در گذشته از این ساز هنگام انجام کارهای دریایی در کشتی یا ساحل، مراسم اهل هوا (نوعی مراسم موسیقی درمانی)، مراسم دم دم سحری (مراسم سحرگاه ماه رمضان) و چند موقعیت دیگر نیز استفاده میشده است.
در پایان فیلمی از عزاداریهای بوشهری با ساز دمام را با هم میبینیم.