بازار سرپوش نیشابور با 550 سال قدمت!

بازار سرپوش نیشابور که آن را به نام بازار تاریخی نیشابور و یا حتی بازار قدیمی نیز می شناسند، یکی از بازارهای با ارزش و مهم ایران است و از جمله مکان‌ های دیدنی شهر نیشابور است که اکثر توریست ها و گردشگرانی که به این شهر سفر می کنند، حتما به آن سر می زنند. بازار سرپوش که در واقع منظور از آن بازار سر پوشیده ی نیشابور است در ۱۶ سال پیش یعنی در تاریخ ۱۰ دی ماه سال ۱۳۸۱، به شماره ‌ی ۶۷۳۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

حال ممکن است برایتان این سوال پیش بیاید که چرا نام این بازار سرپوش است. در واقع این بازار به علت سر پوشیده و سقف دار بودنش معبر و راهرویی برای مردم نیشابور شده و به بازار سرپوش معروف شده است. از نام های قدیمی این بازار می توانیم به سوق القدیم اشاره نماییم که هنوز هم بین مردم قدیمی تر و سن و سال دارتر نیشابوری جاری است.

بازار تاریخی نیشابور از جمله ی بازارهای سرپوشیده و منحصر به‌ فرد استان خراسان رضوی است که شاید باورتان نشود اما بازار سرپوش نیشابور حدودا ۵۵۰ سال عمر دارد و هنوز هم مورد استفاده است و بسیار پا برجاست.

درباره ی این بازار نکته ی جالب دیگری که وجود دارد این است که این بازار تنها بازار سرپوشیده ی استان خراسان است که هنوز درصد زیادی از آن سالم باقی مانده است. طول این بازار قدیمی در حدود ۱ کیلومتر است و همین میزان نیز تنها بخش به‌ جای مانده از بازار بزرگی در نیشابور قدیم است. در واقع، بازار سر پوشیده‌ ی نیشابور دارای طول تقریبی ۷۵۰ متر و عرض ۳/۴۰ تا ۳/۸۰ متر و ارتفاع از کف تا گنبد آن برابر است با ۳/۴۰ متر که تا ۵/۹۰ نیز متغیر است.

بازار سرپوش نیشابور از جمله ی بازارهای سنتی ایران است که بدون طرح اصلی و به تدریج ساخته شده است و تمام خصوصیات بازارهای ایرانی را دارد. از جمله ی عناصر تشکیل ‌دهنده ‌ی بازار سرپوش نیشابور، راسته بازار، راسته‌ های تجاری مختلف، دالان، سرا، تیم، قیصریه و دکان‌ های فروش کالا و سایر عناصر مورد نیاز بازار از قبیل قهوه ‌خانه و چایخانه، سفره ‌خانه، مسجد و در آخر حمام است. این بازار آن قدر بزرگ بوده که از دروازه ی مشهد آغاز می شده و در دروازه ی عراق نیز به پایان می ‌رسیده است.

ساخت و گسترش بازار سرپوش نیشابور، در دوره‌ های مختلف صورت گرفته است. همانطور که بالاتر اشاره نمودیم، قدمت بخش قدیمی بازار سرپوش نیشابور که شروع آن از دروازه ی عراق در جنوب بازار فعلی به سمت شمال است، در دوره‌‌ ی صفویه و ادامه ‌ی سلطنت آن این بازار به سمت شمال و در دوره‌ های مختلف زندیه تا همین اواخر به آن اضافه شده است.

این طور گفته می شود که نوسازی یا ساختن این بازار از جمله ی اصلاحاتی می باشد که شاه عباس صفوی در مدت اقامت خود در نیشابور انجام داده است. در این بازار همانطور که اشاره کردیم، کار و زندگی هنوز هم جریان دارد و مردم هنوز هم به شکل کما فی السابق از آن استفاده می نمایند. تزئینات به کار رفته در این بازار، شامل آجرچینی ‌پوشش ‌ها است که به صورت خفته، رگ‌ چین و گل‌ اندازهای آجری برجسته در برخی از طاق‌ های شمالی آن دیده می‌ شود.

همچنین در های ورودی جلویی این بازار از جنس چوب می باشند. این درهای چوبی با طرح های مختلفی همچون گره‌ سازی و مشبک در این بازار چشم هر بازدید کننده ای را می ‌نوازند. به طور کلی، مجموعه ی‌ بازار سرپوش نیشابور از سادگی خاصی برخوردار می باشد و تزئینات معماری نیشابوری و طراحی و معماری اسلامی در عناصر وابسته ی به آن به چشم می‌ خورد.

از جمله ی خصوصیات بارز این بازار این است که با وجود عناصر معماری تشکیل ‌دهنده‌ ی بازار و همچنین طول زیاد گستره‌ ی بازار سرپوش نیشابور و وجود راسته‌ های مختلف هنوز هم امکان بهره‎ برداری مفید از آن موجود می باشد. بازار سرپوش نیشابور بخش های مختلفی دارد که ما در ادامه به معرفی آن ها به شما می پردازیم. در مرکز بازار سرپوش، میدان کوچکی قرار دارد که بدون پوشش می باشد و از آن کوچه ‌‌ای به سمت غرب بازار می رسد که به قیصریه می ‌رسید.

از این قیصریه، در حال حاضر اثری باقی نمانده است. در اطراف میدان، عناصر معماری مختلفی از قبیل حمام، مسجدی کوچک و دکان هایی مختلف قرار داشته که البته هنوز هم فعال هستند. از جمله ی عناصر مهم بازار که در حال حاضر نیز قابل تشخیص است به جز راسته ‌ی اصلی سرای زهدی، سرای فرخ ‌آبادی که البته در سال ۱۳۷۹ تخریب شد و حمام گلشن در بخش جنوبی بازار و حمام مرمر، حمام قدیمی درون بازار، آب ‌انبار و سرای مستوفی در بخش شمالی بازار را می ‌توان نام برد. بنای سرای زهدی در جنوب راسته‌ ی بازار سرپوش نیشابور و در قسمت غربی این بازار قرار گرفته است و در مقابل سرای زهدی، کاروانسرای فرخ ‌آبادی قرار دارد که هم ‌اکنون اثری از آن بر جای نیست.

قدمت این بنا که در قدیمی‌ ترین بخش بازار نیشابور گرفته شده است نیز به دوره ‌ی حکومت صفوی باز می گردد. این سرا در گذشته جایگاه جمع آوری و انبار کالا و پخش آن در نقاط مختلف در نیشابور و استان خراسان بوده است و با توجه به این کارکرد، فرم معماری آن طراحی و اجرا شده است. در نمای خارجی این قسمت از بازار و رو به صحن، رگ چین آجری با بندکشی ساده و در نمای داخلی حجره‌ ها، از گچ استفاده شده است. درب ‌های ورودی حجره‌ ها همه چوبی، مشبک با گره‌ سازی‌ و تزئینی می باشند. بنای حمام نیز در بازار سرپوش نیشابور و در درون بافت قدیمی شهر نیشابور قرار گرفته است.

این حمام از طریق کوچه ی فیوج که از سمت شرق به خیابان ارگ جنوبی و از سمت شمال از طریق کوچه‌ به بازار سرپوش نیشابور راه دارد، به بازار متصل می گردد. قدمت این حمام به دوره‌ ی حکومت صفوی می‌ رسد و دارای دو بخش بینه و سر بینه است که البته بخش بینه ی آن متاسفانه تخریب شده است. حال می رسیم به بخش آب انبار بازار. بنای آب ‌انبار در بازار سرپوش نیشابور در روبروی در ورودی شمالی بازار قدیم در ابتدای بازار جواهر فروشان نیشابور، قرار گرفته است. قدمت این بنا به دوره‌ ی قاجار باز می ‌گردد. راهروی ورودی انبار به سمت غرب باز می شود و با ۱۷ پله به اتاقکی به مساحت ۴ در ۳/۵ متر می ‌رسد. از این اطاقک ورودی به سوی ایوان اصلی وجود دارد که البته ایوان اصلی ۳۰ در ۱۸ متر است که با ۲۴ ستون قطور مربع‌ شکل به سقف می ‌رسد. ساختمان آب ‌انبار، آجری است و ورودی آن به استثنای سقف با گچ پوشیده شده است. آب انبار بازار نو نیز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. نوبتی هم که باشد، نوبت به گرمابه ی مرمر می رسد. این حمام در ابتدای بازار سرپوش نیشابور و در مسافت حدود ۵۰ متر فاصله با ورودی شمالی بازار و در ضلع غربی درون بازار قرار گرفته است.

قدمت این حمام به دوران صفویه می ‌رسد که در دوران قاجار تغییرات و تعمیراتی در آن صورت گرفته است. ۲ دانگ این حمام در سال ۱۲۷۰ قمری از سوی حبیب قلی خان مختاری و ۲ دانگ دیگر در سال ۱۲۸۲ قمری از سوی حاج ملا محمدتقی و ۲ دانگ دیگر نیز به دست حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد در سال ۱۳۴۸ قمری وقف شده است. این حمام نزدیک به ۴۰ سال است که تعطیل شده است. گرمابه گلشن که در ضلع جنوبی بازار سرپوش نیشابور و در کنار میدان گلشن قرار گرفته یکی از عناصر کالبدی بازار سنتی تاریخی نیشابور به شمار می ‌آید که نام آن برگرفته از میدانی است که در جنب آن قرار گرفته است. این حمام با مساحت حدود ۱۱۰۰ مترمربع، از بخش ‌های ورودی رختکن، گرمخانه و خزینه تشکیل شده است. ورودی بنا از ضلع غربی میدان گلشن است که با چند پله به سمت پایین ‌تر از سطح خیابان به رختکن دسترسی می ‌یابد. کف رختکن با سنگ مرمر فرش شده و سکوهایی به ارتفاع ۳۰ سانتی ‌متر در اطراف تعبیه شده که دارای دیواره‌های سیمانی و سطح آن با کاشی خشتی زینت یافته است. خزینه‌ ی حمام در ضلع غربی قرار داشته که بعدها با تعبیه‌ ی چند دوش، تغییر کاربری داده است. در قسمت بینه، محلی برای استخر و شنا در نظر گرفته شده و قسمتی نیز گرمخانه اختصاصی است.
منبع: مجله گردشگری الی گشت