ضرابخانه مجهول‌الهویه!

رودی متی، محقق تاریخ و متخصص مطالعات سکه‌های صفوی، به اهمیت سکه‌های دوره صفوی به‌عنوان منبع کمکی درخصوص بازشناسی مسائل سیاسی و اقتصادی و تبیین دوره‌های تاریخی اشاره می‌کند که اطلاعات منابع مکتوب درباره آن‌ها بسیار محدود است در واقع، طرح روی سکه‌ها در برخی موارد تنها منبعی است که اطلاعات شایان‌توجهی را درباره ساختار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی شهر‌ها به‌دست می‌دهد و منبع مهمی در مطالعات تاریخ محلی به‌شمار می‌رود.

این امر درحالی است که دیگر منابع، به‌ویژه منابع مکتوب، از اطلاعات موجود بر روی این سکه‌ها بی‌بهره‌اند. اما به‌رغم اهمیت سکه‌ها به‌عنوان منابع دست‌اول یا کمکی، دانش سکه‌شناسان از دوره صفوی نسبت به دیگر دوره‌های تاریخ ایران، بسیار ناقص است.

اگرچه گستردگی و تنوع سکه‌های دوره صفوی موجود در مجموعه‌های خصوصی و موزه‌ها، درخور توجه است، اما با وجود کتاب‌ها و مقالاتی که با موضوع سکه‌های دوره صفوی منتشر می‌شود، برخی نکات ناشناخته در مطالعات سکه‌شناختی این دوره زمینه‌ساز طرح سوالات و فرضیاتی می‌شود که پاسخ به آن‌ها در بازشناسی ابعاد مختلف تاریخ دوره صفوی می‌تواند مفید باشد.

ازجمله این مباحث، اطلاعات ناقص یا محدود از ضرابخانه‌ها و محل دقیق آن‌ها است. تنها منبعی کــه به تفصیل ساختار و شیوه فعالیت ضرابخانه‌ها را در عصر صفوی معرفی می‌کند، تذکره‌الملوک است که این منبع پس از سقوط صفویان به رشته تحریر درآمده است.

توجه به یکسان بودن ساختار و فعالیت ضرابخانه‌های ایران تا ورود دستگاه ضرب سکه در دوره ناصرالدین شاه به ایران، یگانه منبع مکتوب ارزشمندی است که اطلاعاتی از ضرابخانه‌های ایران را دربردارد. باوجود این منبع موثق، در منابع دوره صفوی اطلاعات اندکی از محل ضرابخانه‌های این عصر در دست است.

شناسایی برخی سکه‌های کمیاب از این دوران نیز زمینه‌ساز طرح پرسش‌هایی در این‌خصوص است. در واقع، طی دهه گذشته، تعداد انگشت‌شماری از سکه‌های دوره صفوی در ایران شناسایی شدند که نام ضرابخانه فرح‌آباد بر آن‌ها به چشم می‌خورد.

در منابع عصر صفوی از این ضرابخانه نامی برده نشده است. البته این امر در مورد دیگر ضرابخانه‌ها نیز صدق می‌کند. شایان ذکر است که در دوره صفوی دو منطقه به نام فرح‌آباد در مجاورت ساری و اصفهان قرار داشته است. به این ترتیب، این پرسش مطرح می‌شود که سکه‌های مورد بحث در کدام‌یک از دو منطقه فرح‌آباد ضرب شده‌اند و آیا نشانه‌ای از این ضرابخانه در دیگر آثار دوره صفوی در دست است؟

اگر چه سکه‌های ضرب فرح‌آباد در یک دهه اخیر شناسایی شده‌اند، در کاتالوگ‌ها، کتاب‌ها و مقالاتی که پیش از این دوران منتشر شدند، نامی از ضرابخانه فرح‌آباد در دست نیست. به‌گونه‌ای که رابینو، کنسول بریتانیا در ایران، ایران‌شناس و سکه‌شناس در جدول سوم کتاب سکه‌ها، مدال‌ها و مهر‌های شاهان ایران (۱۹۴۱-۱۵۰۰م) که از منابع شاخص در شناسایی سکه‌های دوره صفوی به‌شمار می‌رود از حدود ۶۸ ضرابخانه مرتبط با شاهان صفوی نام برده است.

رابینو در معرفی ضرابخانه‌های شاه‌عباس از ۷ محل برای ضرب سکه‌های طلا و ۳۱ محل برای ضرب سکه‌های نقره یاد می‌کند. وی از ۱۸ ضرابخانه محل ضرب سکه‌های شاه‌صفی‌اول نیز نام می‌برد. اما نامی از فرح‌آباد در این فهرست به چشم نمی‌خورد.

شادروان عبدالله عقیلی، از سکه‌شناسان و پژوهشگران در حوزه ضرابخانه‌های ایران، نیز در فهرست ضرابخانه‌های دوره صفوی از فرح‌آباد نام نبرده است.

در دیگر منابع و مطالعاتی که فهرستی از ضرابخانه‌های صفوی ارائه کرده‌اند نیز نام فرح‌آباد به‌چشم نمی‌خورد. ازجمله فریدون آورزمانی و علی‌اکبر سرفراز در کتاب سکه‌های ایران از آغاز تا دوره زندیه از ۶۶ مکان به عنوان ضرابخانه‌های دوره صفوی یاد می‌کنند که نام فرح‌آباد جزو این فهرست نیست. فرزانه قائینی، پژوهشگر سکه‌های صفوی نیز در سکه‌های دوره صفویه از ۵۳ ضرابخانه دوره صفوی نام می‌برد و از ۳۰ ضرابخانه دوره شاه‌عباس و ۱۷ ضرابخانه شاه‌صفی اول یاد می‌کند.

در این فهرست نیز نامی از فرح‌آباد برده نشده است. تنها نمونه از سکه مسین ضرب فرح‌آباد، در کتاب بهرام علاءالدینی – سکه‌شناس و مجموعه‌دار - به نام «سکه‌های مسی ایران فلوس دوره‌های صفوی تا قاجار»، به نمایش درآمده است و در توضیح این سکه، دو فرح‌آباد به‌عنوان محل ضرب احتمالی معرفی شده است و چنین می‌خوانیم «فرح‌آباد نام دو محل مشهور از تفرجگاه‌های پادشاهان صفوی بوده است؛ یکی نزدیک ساری و دیگری نزدیک اصفهان.»

پس از انتشار تصویر سکه ضرب فرح‌آباد در حراج استیوآلبوم است که در صفحه ۳۷ کاتالوگ استاندارد ۲۰۱۳ سکه‌های جهان ۲۰۰۰-۱۹۰۱ و در فهرست ضـرابخـانه‌های ایـن اثـر، نـام فرح‌آباد در بیـن ضـرابخـانـه‌هـای شـرقـی نـوشتـه شـده اسـت.

در هیچ‌یک از این آثار، محل دقیق ضرابخانه فرح‌آباد مشخص نشده است. به این ترتیب، پرسشی که مطرح می‌شود این است که کدام یک از دو محلی که در دوره صفوی فرح‌آباد نامیده می‌شدند، محل این ضرابخانه بودند؟

با شناسایی سکه‌های دوره صفوی که نام فرح‌آباد بر آن‌ها ضرب شده است، این موضوع در برخی مباحثات سکه شناختی مطرح شد که سکه‌های موجود به کدام فرح‌آباد تعلق دارند؟

درواقع، در منابع تاریخی ایران، از سه محل به‌عنوان فرح‌آباد یاد شده است. ولفرام کلیس، نویسنده مدخل فرح‌آباد در دایره‌المعارف ایرانیکا، فرح‌آباد را «نامی متداول در ایران بدون شاخص تاریخی یا فرهنگی» وصف و ۳ منطقه را با نام فرح‌آباد معرفی می‌کند.

با توجه به اینکه یکی از این ۳ منطقه معروف به فرح‌آباد، محـله‌ای اسـت در ۵ کیلومتـری شـرق تهـران، در دامنـه دوشان‌تپه و تفرجگاه ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه بوده، احتمال ضرب این سکه‌ها در فرح‌آباد تهران منتفی می‌شود. بنابراین، دو منطقه فرح‌آباد که در دوره صفوی رونق داشتند، می‌توانند به‌عنوان محل ضرب این سکه‌های کمیاب مدنظر باشند: فرح‌آباد اصفهان و فرح‌آباد ساری.

درخصوص تعیین محل دقیق ضرابخانه فرح‌آباد دیدگاه مشخصی ارائه نشده است و در تنها منبع سکه‌شناختی در ایران که نمونه‌ای از سکه‌های ضرب فرح‌آباد را ارائه کرده است، فرح‌آباد دو تفرجگاه دوره صفوی در اصفهان و ساری معرفی شده است حتی گفتگو با برخی مجموعه‌داران سکه مبین این امر بود که آن‌ها فرح‌آباد از ضرابخانه‌های هندوستان را نیز مدنظر داشتند که این امر کاملا غیرمحتمل به‌نظر می‌رسد.

بقایای مجموعه‌ای از بنا‌های حکومتی به نام فرح‌آباد در خارج از شهر اصفهان مبین این فرضیه است که ضرابخانه فرح‌آباد در این محل قرار داشته است. بنا‌های حکومتی فرح‌آباد در دوران شاه‌سلطان‌حسین صفوی (۱۷۲۲-۱۶۹۴م) ساخته شد و گویا وی در ۱۷۲۱م درصدد بود پس از بازگشت از خراسان، اصفهان را ترک کرده و در فرح‌آباد ساکن شود.

محمود افغان در زمان محاصره اصفهان در فرح‌آباد مستقر شد و با نمایندگان فرانسه و روسیه دیدار کرد. شاه‌سلطان‌حسین نیز در فرح‌آباد تسلیم محمود افغان شد و این شهر به تدریج ویران شد. با توجه به اینکه سکه‌های مورد بحث در این مقاله به دوران شاه‌عباس و شاه‌صفی تعلق دارند و فرح‌آباد مجاور اصفهان در دوره شاه‌سلطان‌حسین احداث شده است، فرضیه انتساب ضرابخانه فرح‌آباد به این محل منتفی می‌شود.

فرح‌آباد دیگر که پیش از فرح‌آباد اصفهان در دوره صفوی رونق یافت، در پایان راه شاهی اصفهان به مازندران قرار داشت. درخصوص پیشینه این منطقه پیش از دوره صفوی اطلاع دقیقی در دست نیست. نخستین بار ملاشیخعلی گیلانی (۱۰۴۴ ق) در کتاب تاریخ مازندران از قریه فرح‌آباد یاد کرده است.

رابینو یادآور می‌شود که فرح‌آباد پیش از رونق یافتن به «تبونه» معروف بوده است. فرح‌آباد که «طاهان» نامیده می‌شده است، امروز در حدود بیست و پنج کیلومتری شمال شهرستان ساری و سه کیلومتری جنوب دریای خزر (مازندران) قرار دارد. این منطقه، بخشی از مجموعه بنا‌های صفوی از جمله اشرف/ بهشهر، سد عباس‌آباد، کاخ قراتپه، بندر شاه‌کلا و میان‌کلا به‌شمار می‌رفت که در شبه‌جزیره خلیج گرگان قرار داشتند.

شاه‌عباس اول، فرح‌آباد را به‌عنوان مکان تفریحی و استراحتگاه در نظر گرفت. فرح‌آباد امروز یکی از پایگاه‌های مطالعات باستان‌شناختی است و درخصوص تعیین حریم این شهر تاریخی و بررسی کاخ جهان‌نما مطالعاتی انجام شده. مطالعه درخصوص باغ‌های تاریخی ایران و فضا‌های معماری آن‌ها نیز زمینه‌ساز بررسی فرح‌آباد از این منظر بوده است.

پیترو دلاواله، سیاح ایتالیایی که در دوران اقامت در ایران مدتی نیز در رکاب شاه‌عباس در فرح‌آباد به سر برده است (۱۶۱۸) توصیف جامعی از چگونگی احداث و وضعیت این شهر به‌دست می‌دهد. دلاواله یادآور می‌شود که شاه‌عباس «تمام کوشش خود را برای توسعه و زیبایی این شهر به‌کار می‌برد. به‌طوری‌که فرح‌آباد اکنون اولین شهر این ایالت شده است.»

دلاواله درباره عوامل ایجاد این شهر به علاقه شاه‌عباس به آبادانی و زیبایی کشور و علاقه خاص او به ایالت مازندران اشاره می‌کند که زادگاه مادر وی بوده است. دلاواله موقعیت سوق‌الجیشی و جغرافیایی مازندران را نیز از دیگر عوامـل اهمیت این منطقــه برمی‌شمارد و یادآور می‌شود که مازندران به‌واسطه دریا و کوه‌های مرتفع حاشیه آن، از مستحکم‌ترین نقاط ایران است.

حاصلخیزی زمین، از نظر دلاواله عامل موثری در رونـق و رشـد سریـع ایـن منطقه خـواهد بود. وی چنین می‌نویسد که شاه‌عباس فرح‌آباد را به‌عنوان مرکز مازندران برگزیده است و برای آبادانی این شهر و دیگر شهر‌های مازندران مردم هر قوم و مذهبی را به این محل کوچانده است. توجه مسیحیان در منطقه شایان توجه بوده است.

به نقل از دلاواله کمربندی که به دور شهر کشیده شده بود، مانند رم و قسطنطنیه بسیار وسیع و حتی از آن‌ها نیز بزرگ‌تر بوده است. دلاواله خیابان‌های مختلف این شهر را به طول یک فرسنگ وصف می‌کند و یادآور می‌شود که لحظه به لحظه بر تعداد ساکنان شهر افزوده می‌شود که از ملل مختلفی تشکیل شده‌اند و اقلیت آن‌ها را مسلمانان و اکثریت را مسیحیان متعلق به فرقه‌های مختلف، به‌خصوص ارمنی‌ها و گرجی‌ها، تشکیل می‌دهند که مجازند هر چقدر مایل باشند کلیسا بسازند.

شواهد موجود از منابع دست اول دوره صفوی مبین این امر است که فرح‌آباد ساری در زمان شاه‌عباس اول از رونق بسیاری برخوردار و به‌ویژه در دوران اقامت شاه، محل تردد و اقامت بازرگانان، نمایندگان سیاسی، اقتصادی و مذهبی خارجی بوده است. هدف شاه عباس نیز این بود که شهر به منطقه‌ای تجاری تبدیل شود و اسکان اقلیت‌های دینی و گروه‌های قومی مختلف نیز به این منظــور بود.

بنابراین، رونق اقتصادی، ضرورت مبادله و درنتیجه نیاز به پول را به‌دنبال داشت. حال آنکه طی میهمانی‌ها و بارعام‌ها نیز سکه به‌عنوان هدیه به میهمانان اعطا می‌شد. بنابراین، ایجاد ضرابخانه در این محل ضروری بود. اما نبود آثار مشخص از محل ضرابخانه که در یادداشت‌های دلاواله نیز به آن اشاره نشده، مبین این امر است که ضرابخانه به‌صورت موقت در زمان اقامت شاه دائر بوده است.

از سوی دیگر، فرح‌آباد ساری که در دوران شاه‌عباس و شاه‌صفی رونق داشت با یورش قزاقان کم‌وبیش متروک شد. با توجه به اینکه سکه‌های موجود نیز به دوران حکمرانی شاه‌عباس و شاه صفی تعلق دارند، فرح‌آباد ساری را می‌توان به‌عنوان تنها گزینه محل ضرب آن‌ها انتخاب کرد. برخی تصویر قوچ بر سکه فلوس ضرب فرح‌آباد را نیز به گاومیش‌های مازندران نسبت می‌دهند.

از دیرباز نیز شبه‌جزیره میانکاله در زمستان چراگاه ممتازی برای گاومیش‌های انزان و فرح‌آباد بوده است. اما مقایسه طرح سکه با دیگر فلوس‌های دوره صفوی منقوش به تصویر قوچ مبین این امر است که تصویر سکه به‌عنوان نماد ماه حمل یا نماد سال گاو در تقویم ایلخانی که در دوره صفوی نیز متداول بود، به زمان خاص یا مناسبت ضرب سکه مرتبط می‌شود. نزدیک‌ترین گزینه برای علت ضرب آن را می‌توان حلول سال‌نو و نوروز تلقی کرد.

آن‌گونه که اسکندربیگ ترکمان در «تاریخ عالم آرای عباسی» یاد می‌کند، شاه‌عباس بار‌ها شروع بهار و از جمله نوروز ۹۹۲ ه. ش. را در فرح‌آباد سپری کرد. بنابراین، سکه فلوس با طرح گاو به مناسبت اقامت شاه‌عباس در نوروز این سال در فرح‌آباد ضرب شده است.

منبع: پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، زمستان ۱۳۹۴، بخشی از یک مقاله به قلم صفورا برومند، عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگ.