معرفی دستگاه‌ ها و گوشه‌ های موسیقی ایرانی

معرفی دستگاه‌ ها و گوشه‌ های موسیقی ایرانی

شور سه گاه همایون چهارگاه نوا راست پنجگاه ماهور آواز ابوعطا بیات ترک افشاری دشتی اصفهان

دستگاه چیست؟

گوشه چیست؟

معرفی دستگاه‌ ها

۱. دستگاه ماهور

حس و حال دستگاه ماهور نام گوشه‌های مهم دستگاه ماهور درآمد مقدمه داد داد مجلس‌افروز خسروانی دلکش خاوران طرب‌انگیز نیشابورک طوسی (یانصیرخانی) مرادخانی فِیلی ماهور صغیر آذربایجانی حصارِ ماهور (یاابول) زیرافکند نِیریز شکسته عراق نهیب مُحَیِّر آشور آوند اصفهانک حزین کرشمه راک هندی راک کشمیر راک عبدالله کرشمهٔ راک صفیر راک ساقى‌نامه کشته صوفى‌نامه رنگ حربی رنگ شَلَخو رنگ یک چوبه

۲. دستگاه چهارگاه

یکی دیگر از هفت دستگاه موسیقی ایرانی دستگاه چهارگاه است که علم موسیقی آن را از مهم‌ترین و زیبا‌ترین دستگاه‌ها می‌داند. برخی معتقدند که دستگاه شور دستگاه اصلی موسیقی ایرانی است، ولی برخی دیگر دستگاه شور را به خاطر اینکه قدمت کمتری دارد اصلی ندانسته و دستگاه چهارگاه را به خاطر این که دو دانگ متقارن دارد، دستگاه اصلی می‌دانند.

حس و حال دستگاه چهارگاه

نوازندگان می‌گویند که اگر این دستگاه در اول صبح شنیده شود انرژی کافی برای یک روز کامل تامین می‌شود. این دستگاه گاهی نیز غم‌انگیز و دل‌شکسته و با توشه‌ای از متانت و وقار همراه است. می‌توان گفت آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی مان است.

نام گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه

گوشه‌های مهم در دستگاه چهارگاه عبارتند از:

درآمد بدر پیش زنگوله و زنگوله زابل مویه حصار مخالف مغلوب ساز بانک حدی، پهلوی منصوری نغمه زنگ شتر حاجی حسنی

۳. دستگاه سه گاه

دستگاه سه گاه را می‌توان گفت که تقریبا در همه‌ی کشور‌های اسلامی رایج و متداول است، ولی دارای ریشه‌ی کاملا ایرانی است. دستگاه سه گاه در میان ترک‌ها خیلی رایج است و آن‌ها در خواندن آواز در دستگاه سه گاه مهارت زیادی دارند. اما فارسی زبانان آن را طور دیگری می‌خوانند.

حس و دستگاه سه گاه

این دستگاه بیشتر برای بیان غم و اندوه همراه با امیدواری استفاده می‌شود. برخی از گوشه‌های آن به قدری غم انگیز است که ناله‌های جانسوز آن به عمق وجود آدمی نفوذ کرده و بنیاد آن را از جا می‌کند. حال و هوای دستگاه سه گاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بی‌نوایان را بیان می‌کند. اما در برخی از نغمه‌ها و گوشه‌های سه گاه علاوه بر حالت حزن و اندوه حالتی حماسی به خود می‌گیرد که شعر‌های این گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب می‌کنند (مانند گوشه رجز).

نام گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه نغمه کرشمه زنگ شتر زنگوله بسته نگار مویه زابل مخالف حزین شاه خطایی یا ختایی (حدی) تخت طاقدیس رجز یا پهلوی

۴. دستگاه راست پنجگاه

راست پنجگاه را "راست و پنجگاه" هم می‌گویند. راست پنجگاه از نظر گام مشابه دستگاه ماهور است از راست پنجگاه به دستگاه‌های دیگر وارد می‌شوند و باز به این دستگاه باز می‌گردند. دستگاه راست پنجگاه معمولا کمتر توسط خوانندگان و نوازندگان اجرا می‌شود.

نام گوشه‌های مهم این دستگاه درآمد درآمد دوم زنگ شتر زنگوله نغمه خسروانی روح‌افزا پنجگاه سپهر عشاق نیریز بال کبوتران بیات عجم بحر نور قرچه مُبَرقَع طرز ابوالچپ لیلى و مجنون راوندی نوروز عرب نوروز صبا نوروز خارا ماوراءالنهر نفیر فرنگ

۵. دستگاه نوا

یکی دیگر از هفت دستگاه موسیقی ایرانی دستگاه نوا است. نوا آوازى است که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه می‌توان گفت: شاد و نه زیاد حزن‌انگیز است. نوا را معمولا در آخر مجالس مى‌نوازند. نوا از دستگاه‌هایی است که خوانندگان و نوازندگان موسیقی به ندرت سمت آن می‌روند به همین دلیل اساتیدی هم که اثری در این دستگاه دارند، آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین و زیباترین آثار آنان شده است.

حس و حال دستگاه نوا

گوشه‌های این دستگاه حالتی بین غم و شادی دارند و اشعار آن دارای حس و حال عارفانه هستند. با گوش دادن به این موسیقی حسی همچون سبکی و معلق بودن بر روی امواج دریا به انسان دست می‌دهد و به نوعی آرامبخش است.

نام گوشه‌های مهم دستگاه نوا

گوشه‌های مهم دستگاه نوا عبارتند از:

درآمد بیات راجع نیشابورک نهفت گوشت (با تلفظ gavesht) عراق خجسته محیر حسینی حزین رهاب

۶. دستگاه همایون و آواز اصفهان

دستگاه همایون هم یکی از دستگاه‌های بزرگ موسیقی ایرانی به حساب می‌آید، زیرا علاوه بر گوشه‌های خود دارای یک زیرمجموعه (آواز اصفهان) نیز است که خود دارای چندین گوشه بوده و آوازی مستقل است. آواز اصفهان یکی از آواز‌های قدیم اصفهان است زیبایی احساسی این آواز بسیار بالاست و بیشتر اشعار عاشقانه در این آواز خوانده می‌شوند.

حس و حال دستگاه همایون

همانگونه که از اسم آن پیداست حالتی اشرافی و شاهانه دارد. گوشه‌های این دستگاه گویی به شنونده پند و اندرز می‌دهند و در مواردی دارای چنان غمی است که سرسخت‌ترین دل را نیز محزون می‌کند.

نام گوشه‌های مهم دستگاه همایون درآمد‌ها چکاوک بیداد عشاق طرز بختیاری شوشتری لیلی و مجنون شکوه موالیان نی داوود نفیر فرنگ

حس و حال آواز اصفهان

آواز اصفهان که از آوازهاى قدیم ایرانى است، آوازی جذاب و گیرا بوده و ریتمى بین شادى و غم دارد. حال و هوای بیات اصفهان تا حدودی با «گام مینور» در موسیقی غرب یکی است. زیبایی احساسی این آواز بسیار بالاست و بیشتر اشعار عاشقانه در این آواز خوانده می‌شوند.

نام گوشه‌های مهم آواز اصفهان درآمد بیات راجع عشاق جامه دران سوز و گداز مثنوی هداوندی صوفی نامه خجسته اصفهانک بوسلیک عشیران

۷. دستگاه شور و آواز‌های بیات ترک، دشتی، ابوعطا و افشاری

دستگاه شور یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که آواز‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات آن هستند. این آواز‌ها در گام شور قرار دارند، ولی به خاطر تفاوت‌هایی که از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست با دستگاه شور پیدا می‌کنند، نام‌های مختلف پیدا کرده اند. یکی از معمول‌ترین و شناس‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی دستگاه شور است. دستگاه شور را به خاطر داشتن ملودی‌های متنوع مناطق مختلف ایران مادر آواز‌های موسیقی ایرانی می‌نامند. بیشتر آواز‌هایی که یک خواننده‌ی تازه کار ایرانی می‌خواند در دستگاه شور یا متعلقات آن است. از بین هفت دستگاه موسیقی ایرانی دستگاه شور از همه بزرگ‌تر است، زیرا علاوه بر آواز‌ها و الحان خود، دارای آواز‌ها و الحانی است که هرکدام خود به تنهایی استقلال دارند. (آواز‌های های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی)

حس و حال دستگاه شور

هم حس و حال شاد و دارای حس و حال غمگین است. با شنیدن قطعات این دستگاه احساس آرامش به شنونده دست می‌دهد.

نام گوشه‌های مهم دستگاه شور درآمد‌ها کرشمه رهاب نغمه حزین سلمک خارا قجر رضوی شهناز قرچه حسینی مثنوی حس و حال آواز ابوعطا

گوشه‌های این آواز نوعی خواهش و تمنا از معشوق دارد. دارای حال و هوایی غمگین و در عین حال بسیار لطیف و ظریف است.

گوشه‌های مهم آواز ابوعطا حجاز (از مهم‌ترین گوشه آواز ابوعطا است) درآمد‌ها سیخی گبری شونی خسرو و شیرین چهارباغ

حس و حال آواز بیات ترک

آواز بیات ترک دارای ملودی‌های عرفانی و درویشی است حزن و اندوه کمتر دارد و بیشتر حالت خبری دارد. در این آواز خواننده برای معشوق از شرایط خود می‌گوید. اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی نیز در گوشه روح الارواح بیات ترک اجرا شده است.

گوشه‌های مهم آواز بیات ترک درآمد‌ها فیلی شکسته جامه دران روح الارواح شهابی قطار مثنوی

حس و حال آواز افشاری

افشاری ناراحت‌کننده و دردناک است که از درد و اندوه درونى سخن می‌گوید و یا با خدا راز و نیازمی کند.

گوشه‌های مهم آواز افشاری درآمد‌ها جامه دران حزین عراق رهاب قرایی رهاوی صدری
حس و حال آواز دشتی

غمی که در این آواز وجود دارد قادر است اشک هر کسی را دربیاورد! دشتی علاوه بر کاربردش در مراسم عزاداری، در موسیقی درمانی هم استفاده می‌شود. خیلی از روانشناس‌ها از این نوع موسیقی استفاده می‌کنند تا بیمار مورد نظر به راحتی احساساتش را بیرون بریزد و خودش را تخلیه کند. آواز دشتی بسیار شبیه آهنگ‌های منطقه گیلان است.

گوشه‌های مهم آواز دشتی درآمد‌ها بیات راجع عشاق سارنج حاجیانی چوپانی گیلکی دشتستانی مثنوی دیلمان