بی توجهی ها، گلوی حوضه آبخیز اترک را می فشارد

بجنورد- ایرنا- خشکسالی های پیاپی و صدور بی رویه مجوز برای برداشت آب در زمینه کشاورزی از مسائلی است که این روزها گلوی حوضه آبخیز اترک را می فشارد.

به گزارش ایرنا، حوضه اترک با 14 هزار و 900 کیلومتر مربع وسعت ، یکی از مهمترین حوضه های آبخیز کشور است که 75 درصد جمعیت و 55 درصد مساحت خراسان شمالی را پوشش می دهد و مرغوبترین کشتزارها و مراتع استان در این حوضه واقع است.
ایجاد چندین سد بر روی رود اترک و یا رودهای حوضه آبخیز آن و از سویی، برداشت زیاد آب از آن، برای مصارف کشاورزی، ایجاد مزارع پرورش ماهی و استخرهای متعدد ذخیره آب موجب کاهش ورود رواناب ها به رودخانه اترک می شود و این امر نگرانی کارشناسان امر و نیز مسئولان این حوزه را موجب شده است.
کارشناسان می گویند اگر رود اترک به پایداری مناسب نرسد، خطری جدی برای استان خراسان شمالی است و حتی ادامه این روند تأثیر منفی غیرقابل جبرانی بر تالاب های سه گانه آلاگل، آلماگل و آجی گل در استان گلستان خواهد گذاشت.
عمیق شدن این تاثیر و در نهایت خشکیدن این تالاب ها می تواند منجر به ایجاد کانون گرد و غبار شده و با توجه به جریانات جوی غربی - شرقی، این گرد و غبار می تواند برای مردم استان خراسان شمالی مشکلات زیادی را ایجاد کند.
خبرگزاری جمهوری اسلامی خراسان شمالی با ترتیب دادن میزگردی با حضور مدیر رودخانه ها و سواحل شرکت آب منطقه ای ، کارشناس آبخیزداری و مدیریت جامع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری، مدیران امور آبزیان و شیلات و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی و کارشناس اداره کل حفاظت محیط زیست این استان به بررسی زوایای مختلف این مشکل پرداخته است.

* شیوه نامه های کلیشه ای
کارشناس اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی با اشاره به مشکلات مدیریت منابع آب گفت: در این زمینه و برای رسیدن به پایداری بلندمدت منابع آب، باید از تجارب دنیا و کشور استفاده کرده و با ایجاد مدیریت زیست بومی در بهره برداری پایدار از منابع آب و خاک، اشتباهات این بخش را به حداقل رساند.
مسعود صانعی اظهار داشت: متاسفانه گاهی شیوه نامه های توسعه ای کشور، کلیشه ای تدوین و ابلاغ می شود و نمی تواند در تمام نقاط کشور، کارآیی مناسبی داشته باشد.
وی افزود: با توجه به اینکه اقلیم در مناطق مختلف، متفاوت است، باید برنامه ریزی ها بر اساس شرایط منطقه ای و جغرافیایی، متفاوت باشد اما اکنون شیوه نامه ای که به طور مثال برای جنوب کشور تدوین شده به سایر نقاط کشور و از جمله نواحی شمالی هم ابلاغ می شود که نتیجه بخش نخواهد بود.
وی افزود: این در حالی است که اقدام برای مدیریت منابع آب و کشاورزی باید بر اساس شرایط زیست محیطی و اقلیمی هر منطقه تدوین و ابلاغ شود.
این کارشناس ارشد حوزه محیط زیست با بیان اینکه مدیریت بهینه منابع آب توسط پیشینیان ما به صورت انتفاع درازمدت بوده اما اکنون به درستی عمل نمی شود، گفت: در این استان، بی مهابا مجوز ایجاد استخر ذخیره آب، مزرعه پرورش ماهی و یا باغ در اراضی نامناسب داده می شود بدون اینکه به منابع آبی و اثرات ناشی از برداشت های بی رویه آن توجه جدی شود.

* استخرهایی که در طول سال پر است
صانعی، ایجاد استخرهای آب در مناطق خشک را نگران کننده خواند و گفت: ذخیره سازی آب در استخر تنها برای یک مدار آبی مجاز است اما غالبا استخرها در طول سال پر بوده و آب، تبخیر می شود و افزایش بخار آب، سبب ایجاد پدیده گلخانه ای شده و می تواند به کاهش بارش برف در ارتفاعات و نقاط مرتفع بینجامد.
معاون پیشین محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی اظهار داشت: ایجاد استخرهای آب، برای استان های شمالی، که حجم تبخیر کمی دارند، مناسب است اما در خراسان شمالی که اقلیم خشک و نیمه خشک دارد، مناسب نبوده و در این زمینه مدیریت منابع آب باید هوشمندانه تر باشد.
صانعی با بیان اینکه ایران در کمربند سیاه خشکسالی کره زمین واقع است٬ با تاکید بر اهمیت رودخانه ها در پایداری زیست محیطی٬ گفت: رودها به عنوان شریان های حیاتی در صورت پایداری زیست محیطی٬ سلامت هر اکوسیستم شهری و روستایی را تامین می کنند.
وی افزود: حال و روز حوضه رودخانه اترک این روزها مناسب نیست و در این باره باید بررسی های جامع زیست محیطی انجام گیرد و تاثیر صنایع، حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق٬ تبخیر آب در سازه های آبی و برداشت مجاز و غیرمجاز آب کشاورزی بر آن معلوم و مشخص شود که چرا روستاییان با به خطر افتادن معیشت٬ به جای مقاومت و غالب شدن بر مشکلات٬ مهاجرت می کنند.

* حقابه زیست محیطی اترک داده نمی شود
صانعی اظهار داشت: حقابه رود اترک باید از محل ذخیره سدها، تامین شود اما در این سال ها به دلایل گوناگون از جمله میزان و نوع بارش٬ کاهش آبدهی چشمه ها و عدم مدیریت آب بالادست٬ حجم سدها بسیار کاهش یافته و از این رو، حقابه زیست محیطی رها نمی شود و یا در فصل مناسب تخصیص نمی یابد و در این شرایط مدیریت منابع آب باید مدیریتی همه جانبه و زیست بومی باشد.
وی با بیان اینکه رود اترک برای رسیدن به وضعیت پایدار، نیاز دارد تا سهم خود را از سد دریافت کند، افزود: این در حالی است که اکنون سد آبی برای رهاسازی ندارد و برای حفاظت از گونه های گیاهی و صیانت از تنوع جانوری در حوضه اترک و تداوم حیات آبزیان و کنار آبزیان، باید به ایجاد شرایط پایداری رودخانه کمک شود.

* کاهش تنوع زیستی
معاون سابق محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی تصریح کرد: در واقع حضور متناسب زیستمندان شاخصی برای سلامت آبگیرها و تالاب ها محسوب می شود اما اکنون تنوع قابل قبولی از ماهیان و آبزیان در رود اترک وجود ندارد.
صانعی گفت: خراسان شمالی به دلیل توسعه یافتگی کمتر، از استان های غنی کشور در تنوع گیاهی و جانوری است اما این فرصت نباید به تهدید بدل شده و آماج فعالیت ها و برنامه های سودجویانه معدنی - صنعتی و توسعه مقطعی قرار گیرد.

* ملاحظه کاری، یک ایراد در مدیریت منابع آب
کارشناس آبخیزداری و مدیریت جامع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز گفت: تخریب سرزمین با توجه به بهره برداری های بی رویه و غیراصولی واقعیتی است که اکنون با آن روبه رو هستیم و بدون شک اگر منابع طبیعی و محیط زیست با چالش مواجه شود حیات انسان نیز با مشکل روبه رو خواهد بود.
رضا رضانژاد اظهار داشت: یکی از ایرادها در مدیریت منابع آب، ملاحظه کاری است که این ملاحظه کاری ها سبب بروز مشکل شده است.
وی با اشاره به مخالفت های محیط زیست و منابع طبیعی و آبخیزداری برای توسعه باغ در زمین های شیبدار، گفت: سکوت در برابر توسعه باغ در زمین های شیبدار، فشار برای دادن مجوزهای کشاورزی و افزایش سطح زیر کشت، دادن مجوزهای بی رویه برای استخرهای ذخیره آب از جمله این ملاحظه کاری هاست.
رضانژاد افزود: تغییر کاربری و تبدیل زمین های دیم به باغ و حفر چاه های غیرمجاز که با برداشت های زیاد آب از منابع زیرزمینی همراه است، سبب آسیب و خدشه به منابع طبیعی و خشک شدن رودخانه ها و سدها شده است.
وی اظهار داشت: یکی از مواردی که سبب آسیب به عرصه های طبیعی منطقه شده، کاهش سطح درآمد و مشکلات اقتصادی جوامع محلی و آبخیزنشینان است که در نهایت منجر به افزایش وابستگی آنان به طبیعت شده است.
رضانژاد افزود: برای اصلاح این وضعیت، اجرای طرحهای مشارکتی چون پروژه مدیریت جامع حوضه های آبخیز و ترسیب کربن با هدف بهره برداری پایدار از منابع آب و خاک و بهبود مطلوب وضعیت معیشتی مردم محلی در حال اجراست.
وی اضافه کرد: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با مشارکت دیگر دستگاه ها تلاش دارد با توانمندسازی جوامع محلی و حمایت از ایجاد معیشت های جایگزین و درآمدزایی، از فشار بر منابع طبیعی بکاهد.
وی افزود: حوضه آبخیز اترک یکی از مهمترین حوضه های آبخیز کشور است و مرغوبترین زمین های کشاورزی و مراتع خراسان شمالی در این حوضه واقع است.
وی گفت: مطالعات توجیهی طرح آبخیزداری در 339 هزار و 166 هکتار از عرصه های حوضه آبخیز رود اترک، معادل 22.7 درصد از وسعت این حوضه در مناطق فیروزه، گریوان، بارزو، شیرین دره و سومبار انجام شده است.
رضانژاد افزود: مطالعات تفصیلی اجرایی هم در 62 حوضه آبخیز به وسعت 530 هزار هکتار، معادل 35.5 درصد از وسعت اترک انجام شده است.
وی گفت: طرح های آبخیزداری حوضه اترک در سطح 173 هزار و 300 هکتار، معادل 11.6 درصد از وسعت اترک اجرایی شده که البته رقم ناچیزی است.
کارشناس آبخیزداری و مدیریت جامع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، کمبود اعتبار را از علل کندی اجرای پروژه های آبخیزداری عنوان کرد و گفت: با توجه به بالابودن میزان فرسایش خاک در این حوضه آبریز، بویژه در بالادست سد شیرین دره، اجرای این طرح ها در این عرصه ها بسیار ضروری است.

* کاهش میزان آبدهی رودخانه اترک
مدیر رودخانه ها و سواحل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی هم گفت: میزان بارندگی ها در سال آبی جاری 36.8 میلیمتر به ثبت رسیده و این رقم در مدت مشابه سال گذشته، 12.6 میلی متر و در درازمدت 27.7 میلی متر بوده است.
برات امیری اظهار داشت: میزان بارندگی ها نسبت به مدت مشابه پارسال 33.9 درصد و در مقایسه با درازمدت 192 درصد افزایش داشته است.
وی با بیان اینکه بارندگی ها در 2 سال گذشته، 60 درصد نسبت به درازمدت کاهش داشته، و این امر سبب کاهش میزان آبدهی رودخانه ها شده، گفت: سطح بارش برف استان در سال های گذشته از 18 هزار مترمربع به سه هزار مترمربع کاهش یافته است.
وی با بیان اینکه میزان باران و برف در آبدهی چشمه ها، قنات ها و رودها تاثیرگذار است، افزود: در سال 80، میزان آورد رودخانه اترک در ایستگاه قره خانبندی، 32.8 میلیون مترمکعب بود که این رقم در سال گذشته به 6.3 میلیون مترمکعب کاهش یافته است.
مدیر رودخانه ها و سواحل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: میزان آورد این رود در ایستگاه آغمزار در سال 80، بیش از 126 میلیون مترمکعب بود که این رقم در سال گذشته به 30 میلیون مترمکعب، یعنی حدود یک چهارم، کاهش یافته است.
وی در باره سهم حوضه اترک از آب سد شیرین دره اظهار داشت: سهم زیست محیطی حوضه آبریز سد، به هنگام اجرای این پروژه ها تعریف و لحاظ می شود و سهم زیست محیطی براساس حجم مفید آب پشت مخزن سد، رهاسازی می شود.
امیری در باره ایجاد استخرهای کشاورزی گفت: این شرکت، برای برداشت آب یک مدار مجوز داده است اما اینکه برخی از این موضوع تخطی کنند، باید سازمان جهاد کشاورزی، نظارت لازم را انجام دهد.
وی گفت: سازمان جهاد کشاورزی باید زمین هایی را که به صورت تجمیعی مایل به اجرای طرح های نوین آبیاری هستند در اولویت قرار داده و برای اخذ مجوز آب به این شرکت معرفی کند.
مدیر رودخانه ها و سواحل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: بر این اساس حجم 350 میلیون مترمکعبی حوضه رودخانه اترک، به تناسب سرشاخه های آن، به صورت حجمی در مناطق مختلف شیروان در بالادست سد بارزو، بجنورد، قردانلو، شیرین دره، دشت سملقان، قوری میدان و غلامان اختصاص می یابد.

* شناسایی تخلف ها
امیری درباره تخلف های منابع آب در حوضه آبریز رود اترک گفت: در این حوضه سه هزار و 503 موتور تلمبه با برداشت 46 میلیون مترمکعب آب شناسایی شده که از این تعداد تنها 500 مورد مجوز دارند و حدود 90 درصد نیز به علت تخریب نهرها مجبور به پمپاژ شده اند.
وی افزود: کمتر از 10 درصد از این برداشت کنندگان به صورت غیر مجاز آب برداشت می کنند که برنامه ریزی لازم برای جمع آوری آنها در دستور کار این شرکت قرار دارد.
وی اظهار داشت: شمار انهار هم 2 هزار و 143 فقره است که میزان آبدهی آنها 246.25 مترمکعب است.
مدیر رودخانه ها و سواحل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: بیشتر برداشت های غیرمجاز در شب انجام می شود اما میزان برداشت ها و خسارت به منابع آبی، بر اساس مساحت زیر کشت قابل محاسبه است.

*نبود مدیریت یکپارچه برای صیانت از منابع آب و خاک
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی هم، نبود مدیریت یکپارچه برای صیانت از منابع آب و خاک را از آسیب های این حوزه خواند و گفت: مدیریت های سلیقه ای و جزیره ای سبب خدشه به منابع آب و در نهایت محیط زیست می شود.
سیدابراهیم سیدی اظهار داشت: باید مدیریت یکپارچه باشد تا با لحاظ اولویت ها و ظرفیت ها به درستی بتوان برای آن برنامه ریزی کرد.
وی افزود: اگر برنامه های مدیریت منابع آب در دستگاه ها و نهادها ، جزیره ای و سلیقه ای باشد راه به جایی نخواهیم برد کما اینکه اکنون با مشکلاتی روبه رو هستیم.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی با بیان اینکه پارسال سند سازگاری با کم آبی در استان تدوین شده، اظهار داشت: متاسفانه برنامه بلندمدتی برای مدیریت آب نداشته ایم و برداشت از منابع آب بیشتر از ظرفیت صورت گرفته است.
وی با بیان اینکه 41.6 درصد اشتغال استان در بخش کشاورزی است، گفت: اولویت توسعه استان، کشاورزی است اما با روند کاهشی میزان بارش ها، رویکرد برنامه ها در بخش کشاورزی به سمت ارتقای بهره وری آب است.

* ساخت استخر با مجوز آب منطقه ای است
سیدی تصریح کرد: رویکرد ما برای توسعه کشاورزی، توسعه سطح زیر کشت نیست بلکه ارتقای بهره وری، از جمله با اجرای شبکه های نوین آبیاری است که عملکرد آبیاری را از 44 به 75 درصد می رساند.
وی درباره ایجاد استخرهای ذخیره آب کشاورزی نیز گفت: ساخت استخرهای ذخیره آب کشاورزی با مجوز آب منطقه ای، با توجه به میزان حق آبه، معمولا با حجم یک مدار آبی و با هدف مدیریت آبیاری و اولویت اجرای شبکه های آبیاری نوین صورت می گیرد.
وی اظهار داشت: به جز استخرهای عمومی، مدار استخرهای ذخیره آب شخصی بین 16 تا 20 ساعت است.
وی گفت: هم اکنون حدود 32 هزار هکتار از زمین های کشاورزی استان به شیوه نوین آبیاری می شود که 70 درصد این عرصه مربوط به حوضه آبریز رود اترک است.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در باره انتقاد از توسعه باغ ها، گفت: رویکرد ما تامین آب برای توسعه باغ در اراضی مستعد و شیب دار است.

* تاخیر در رسیدگی به تخلفات
مدیر امور آبزیان و شیلات سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی هم در خصوص انتقادها از برداشت آب رود اترک برای پرورش ماهی، گفت: استخرهای پرورش ماهی به همان میزان که آب برمی دارند، آب به رود بازمی گردانند.
محمدعلی مصباحی با بیان اینکه استخرهای پرورش ماهی، آب مورد نیاز را نه از رود بلکه از چاه برداشت می کنند، افزود: یکی از مشکلات فعالیت استخرهای آب، آلوده شدن رود است که تلاش داریم با اقداماتی چون روزآمد کردن تجهیزات، میزان آلودگی را به حداقل برسانیم.
وی اظهار داشت: بهره برداران در حوضه رود اترک عمدتا از چاه عمیق و چشمه استفاده می کنند اما در حوضه های دیگر از جمله شیروان، فاروج و اسفراین به دلیل آب فراوان و استقرار مزارع در سرچشمه، بیشتر از آب رود استفاده می کنند.
وی تاخیر بسیار در رسیدگی به تخلفات حوضه منابع طبیعی و محیط زیست را از مشکلات این بخش برشمرد و گفت: این امر سبب وارد شدن خسارت به منابع آب و خاک می شود.
مصباحی اظهار داشت: گاه رسیدگی به تخلفات همچون توسعه باغ ها در عرصه های ملی به اندازه ای طولانی می شود که نهال ها به میوه دهی می رسد و دیگر خود ما با تخریب و قلع و قمع درختان مخالفت می کنیم زیرا سرمایه چندساله که به نوعی سرمایه ملی است، هدر خواهد رفت.
مدیر امور آبزیان و شیلات سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی افزود: یکی از مسائل مهم در زمینه عرصه های طبیعی، تاخیر در رسیدگی به تخلف تخریب و تصرف عرصه های ملی است که باید از همان ابتدا جلو تخلفات گرفته شود اما چنین نمی شود.
به گزارش ایرنا، رود اترک منشاء تغذیه سه تالاب بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی گل در استان گلستان است و اگر این تالاب ها خشکیده شوند اثرات خشکسالی و پدیده گرد و غبار، خراسان شمالی را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
تالاب های مزبور در استان گلستان، در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان در فاصله نزدیکی نسبت به هم در بخش داشلی برون واقع شده اند.
در خراسان شمالی سه رود اصلی جریان دارد که شامل اترک به طول 211 کیلومتر، کالشور به طول 195 کیلومتر و گرگان رود به طول 40 کیلومتر است.
حوضه آبخیز رود اترک یک میلیون و 491 هزار و 324 هکتار مساحت دارد که این رود از رشته کوه های هزارمسجد قوچان در خراسان رضوی سرچشمه گرفته و پس از گذر از دشت‌های قوچان، شیروان و بجنورد در ناحیه چات، در مرز ایران و ترکمنستان جریان یافته و سپس با ورود به خاک ترکمنستان در خلیج حسنقلی به دریای خزر می‌ریزد.
اترک رودی خروشان و سیل گیر با بستر گلی است و با داشتن 669 کیلومتر طول، پنجمین رود ایران و طولانی‌ترین رود ترکمنستان شناخته شده است.
7185/5132

حتما بخوانید: سایر مطالب گروه کشاورزی

برای مشاهده فوری اخبار و مطالب در کانال تلگرام ما عضو شوید!